ماساژ رفلکسولوژی پا در بیماران انفارکتوس میوکارد

خلاصه

هدف: اختلالات خواب و خستگی از مشکلات شایع در بیماران مبتلا به ) (Acute Myocardial Infarction, AMI) می‌تواند به افزایش بروز انفارکتوس قلبی مجدد و آریتمی‌ها منجر شود. هدف این مطالعه تعیین اثر ماساژ رفلکسولوژی پا بر کیفیت خواب و شدت خستگی در بیماران AMI بود.

مواد و روشها: در این کارآزمایی بالینی تصادفی دوسوکور ۹۰ بیمار مبتلا به AMI از بخش مراقبت ویژه قلب بیمارستان شهید رجائی کرج از خرداد ۹۴ تا مرداد ۱۳۹۵ که شرایط ورود به مطالعه را داشتند به صورت تخصیص تصادفی در سه گروه آزمون (۳۰ (n=، درمان نما (۳۰ (n=، و شاهد (۳۰ (n= قرار گرفتند. در گروه آزمون ماساژ رفلکسولوژی پای چپ و درمان نما‏ پای راست انجام شد، در گروه شاهد اقدامی صورت نمی‌گرفت. مداخله ماساژ رفلکسولوژی پا، سه روز متوالی و هر بار به مدت ۲۰ دقیقه انجام شد. در سه گروه؛ قبل، بلافاصله و ۲۰ دقیقه بعد، شدت خستگی با مقیاس معیاری دیداری VAS (Visual Analogue Scale) و کیفیت خواب با پرسش‌نامه پیتزبورگ و VAS روز قبل و دو روز متوالی بعد از مداخله ارزیابی شد.

یافته‌ها: بلافاصله پس از مداخله، نمره شدت خستگی گروه آزمون با شاهد (۲۳۳/۰ (P= و درمان نما‏ (۹۰۳/ ۰ (P=، هم‌چنین گروه شاهد با درمان نما‏ (۰۰/۱ (P= تفاوت معنی‌داری نداشت. بیست دقیقه پس از مداخله نمره شدت خستگی گروه آزمون به طور معنی‌داری از گروه شاهد کم‌تر بود (۰۰۳/۰ (P=، اما با گروه درمان نما‏ (۳۵۵/۰ (P= تفاوت معنی‌دار نداشت. هم‌چنین نمره شدت خستگی گروه شاهد با درمان نما‏ تفاوت معنی‌داری نداشت (۲۱۸/۰. (P= کیفیت خواب با VAS و پیتزبورگ در روز اول و دوم پس از مداخله، در گروه آزمون با شاهد و درمان نما‏ و گروه شاهد با درمان نما‏ تفاوت معنی‌داری نداشت (۰۵/۰. (P>

نتیجه‌گیری: یافته‌ها نشان داد ماساژ رفلکسولوژی پا بیست دقیقه بعد از مداخله منجر کاهش معنی‌دار شدت خستگی در بیماران AMI منجر می‌شود. لذا پرستاران می‌توانند از این روش آسان، غیردارویی، غیرتهاجمی و کم‌هزینه جهت بهبود شدت خستگی استفاده کنند.

مقدمه

تقریباً در تمامی کشورها اولین عامل مرگ و میر، بیماری‌های قلبی عروقی Cardiovascular Disease (CVD) است. سالانه ۹/۱۷ میلیون نفر در دنیا در اثر CVD جان خود را از دست می‌دهند ] ۱. [پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ این آمار به ۲۳ میلیون نفر برسد] ۲. [%۵۴ مرگ‌های ناشی از بیماریهای غیرواگیر در مدیترانه شرقی ناشی از بیماریهای قلبی عروقی می‌باشد] ۳. [در ایران بیماریهای غیرواگیر مسئول ۴/۷۶% همه مرگها است و مرگ ناشی از بیماریهای قلبی عروقی ۷/۵۴% را به خود اختصاص می‌دهد ] ۴. [بر اساس گزارش سالنامه آمارهای جمعیتی سازمان ثبت احوال ایران، در بین مرگهای ثبت شده در سال ۱۳۹۷، CVD دلیل ۶/۳۸% مرگ‌ها در بین ایرانیان بوده است] ۵. [

انفارکتوس حاد میوکارد Acute Myocardial Infarction (AMI)، یکی از بیماریهای قلبی عروقی شایع می‌باشد ] ۶. [در بیماران مبتلا به AMI، اختلال خواب شایع می‌باشد] ۷، ۸. [بیماران مبتلا به AMI، در سه روز اول بستری در بخش مراقبت ویژه قلبی، به واسطه آلارم مانیتورها، نور، صدای وسایل و ونتیلاتورها، ارائه مراقبت برای سایر بیماران، اثرات داروهای مسکن و اینوتروپ، شدت بیماری، اختلال الگوی خواب دارند ] ۹. [نتایج مطالعه چراغبیگی و همکاران (۲۰۱۹) در کرمانشاه نیز نشان داد کیفیت خواب بیماران مراجعه‌کننده به بخش مراقبت ویژه قلبی مناسب نمی‌باشد] ۱۰. [

کاهش کیفیت خواب، موقعیت پرتنش بیماران منجر به آزاد شدن اپی‌نفرین و نوراپی‌نفرین می‌شود، که نیاز به اکسیژن را افزایش می‌دهد و به تشدید تحریک‌پذیری، ایسکمی، کاهش تحمل درد و خستگی منجر می‌شود ] ۱۱، ۱۲. [این بیماران بعد از AMI، خستگی را تجربه می‌کنند. خستگی یک حالت نارضایتی ذهنی و ترکیبی از احساسات بدنی از فروماندگی تا فرسودگی، احساس محدودیت و مغلوب شدگی است. خستگی علامت آزاردهنده است، که با توانایی فرد برای عملکرد طبیعی تداخل دارد و بر فعالیت‌های روزانه و کیفیت زندگی تأثیر منفی دارد، لذا راهکارهای رفع خستگی نیازمند ارزیابی می‌باشند] ۱۳. [

روش‌های مختلف دارویی و غیردارویی از قبیل طب مکمل جهت کمک به بهبود خواب افراد مبتلا به AMI وجود دارد ] ۱۴. [بنزودیازپین‌ها شایع‌ترین داروهای مورد استفاده برای کنترل بی‌خوابی حاد می‌باشند. این داروها ایمن و بی‌خطر هستند، ولی عوارض جانبی زیادی دارند] ۱۱. [نتایج تحقیقات حاکی از تأثیر مؤثر روشهای غیردارویی مانند طب فشاری، طب سوزنی، رایحه‌درمانی، ماساژ درمانی، ماساژ رفلکسولوژی و لمس‌درمانی بر اختلالات خواب است] ۱۵. [

استفاده از روشهای طب مکمل و جایگزین، کم‌هزینه و آسان می‌باشد و ممکن است در بهبود کیفیت خواب این بیماران کمک‌کننده باشد] ۱۶. [انجمن ریه اروپا و جامعه مراقبت‌های ویژه پزشکی اروپا معتقدند ماساژ درمانی، می‌تواند کیفیت خواب در بیماران بخش مراقبت ویژه را بهبود بخشد] ۱۷. [ماساژ درمانی آرامسازی عضلانی را بهبود بخشیده، درد، استرس و اضطراب را کاهش داده، باعث بهبود کیفیت خواب و تسریع بازتوانی بیمار می‌شود] ۱۸، ۱۹. [

هم‌چنین دارودرمانی موثرترین وسیله در دسترس پرستاران، برای کاهش شدت خستگی بیماران می‌باشد، اما به دلیل عوارض جانبی مسکن‌ها، مخدرها و تفاوت پاسخ به آنها، می‌توان در کنار این داروها، از روشهای غیردارویی جهت کاهش شدت خستگی استفاده کرد ] ۲۰. [ماساژ رفلکسولوژی پا می‌تواند به عنوان مداخله پرستاری جهت کاهش شدت خستگی به کار رود] ۲۱-۲۳. [

ماساژ رفلکسولوژی یک نوع ماساژ درمانی است که با اعمال فشار بر نقاط خاص یا نواحی روی پاها، دست‌ها و گوشها با نامهای ”مناطق رفلکس” اثرات مفیدی را در بدن انسان ایجاد می‌کند ] ۲۴. [به عبارتی ماساژ رفلکسولوژی، تحریک نقاط رفلکسی، بر روی برخی از نقاط بدن، از طریق ماساژ است، رفلکس در پا با اندامها، غدد و سیستم‌های بدن ارتباط دارد و باعث افزایش جریان خون، افزایش ارتباط عصبی به قسمت‌های مختلف بدن می‌شود.

در خصوص مکانیسم عمل ماساژ رفلکسولوژی چندین نظریه شامل تئوری همودینامیکی، تحریک عصبی، نظریه انرژی، میدان‌های الکترومغناطیسی و تئوری اسیدلاکتیک وجود دارد] ۲۵. [این روش، رایج‌ترین درمان مکمل، آسان، ایمن، غیرتهاجمی و نسبتاً ارزان می‌باشد] ۲۶. [استفاده از ماساژ رفلکسولوژی یکی از شش روش پرکاربرد طب مکمل و جایگزین در نروژ، دانمارک و انگلستان است.

ماساژ رفلکسولوژی پا با تأثیر بر سیستم عصبی‌عضلانی و جریان خون، باعث آرامسازی عضلانی، افزایش جریان خون ] ۲۰ [، بهبود اکسیژنرسانی] ۲۸ [، بهبود تغذیه و افزایش دفع مواد زائد می‌شود، که به آزادسازی انرژی و رفع خستگی منجر می‌گردد] ۲۰ [و در کاهش خستگی و بهبود کیفیت خواب تأثیر دارد] ۲۹، ۳۰. [نتایج مطالعه‌ای نشان داد ماساژ رفلکسولوژی پا به طور معنی‌داری باعث کاهش شدت خستگی در زنان باردار شد] ۲۱. [نتایج مطالعه Park و همکاران (۲۰۱۶) نشان داد ماساژ بر بهبود کیفیت خواب و خستگی تاثیرگذار بود] ۳۱. [

ماساژ رفلکسولوژی در بیمارانی که توانایی بدنی کمی دارند، ممکن است به تجربه برافروختگی و تعریق منجر شود] ۳۲. [در مورد مؤثر بودن ماساژ رفلکسولوژی در بیماران قلبی، اتفاق نظر وجود ندارد، فواید ماساژ رفلکسولوژی به بیماران مبتلا به سندرم کرونری حاد نیز قابل تعمیم نمی‌باشد] ۲۷. [هم‌چنین علی‌رغم همه تلاشهایی که در مقابل اثرات محرومیت از خواب در بیماران بخش مراقبت ویژه قلب شده است، بسیاری از بیماران از اختلالات خواب رنج می‌برند که به افزایش هزینه‌های درمانی و بستری طولانی‌مدت منجر می‌شود] ۳۳. [

عوارض ناشی از اختلالات خواب سبب تغییرات عصبی، رفتاری و فیزیولوژیک می‌گردد و احساس خستگی و ناراحتی در روز را به دنبال دارد ] ۳۴. [خستگی اثرات منفی بر سندرم کرونری حاد دارد و باعث تشدید آن می‌گردد] ۳۵. [به علاوه باعث ایجاد اختلال در فعالیت‌های سیستم عصبی خودکار می‌گردد و می‌تواند به غیرطبیعی شدن شاخص‌های قلبی عروقی منجر گردد] ۳۶. [در اکثر مطالعات، هدف اصلی مداخلات کاهش خستگی نبوده، تحقیقات آینده باید به طور خاص بر خستگی متمرکز باشد تا مهم‌ترین روشهای مدیریت خستگی را تعیین کند.

عدم تمرکز بر شدت خستگی، منجر به نادیده گرفتن مداخلات غیردارویی در کنترل خستگی می‌گردد، و توانایی بهبود خستگی را کاهش می‌دهد. بنابراین تحقیقات آینده باید در زمینه خستگی انجام شود ] ۳۷. [در بیماران مبتلا به AMI، خستگی به عنوان یک تجربه سخت و ناتوانکننده بیان می‌شود که در موارد زیادی گزارش شده، اما اغلب تشخیص داده نمی‌شود و مورد بررسی قرار نگرفته، تحقیقات در مورد شدت خستگی بعد از AMI محدود است] ۱۳ [، در حالی که توصیه شده در بیماران AMI باید بر خستگی تاکید شود] ۱۳. [

خستگی، می‌تواند پیش‌بینی‌کننده حوادث قلبی و بروز انفارکتوس قلبی مجدد باشد] ۳۸ [، در حال حاضر به دلیل کمبود وقت پرستاران و وجود تردیدهایی در ارتباط با اثربخشی طب مکمل در جامعه پزشکی، این روشندرتاً استفاده می‌شود] ۳۹. [در بررسی متون مطالعه‌ای که به بررسی تأثیر ماساژ رفلکسولوژی بر اختلالات خواب و خستگی در بیماران AMI پرداخته باشد، یافت نشد، بنابراین مطالعات بیش‌تری جهت بررسی تأثیر ماساژ رفلکسولوژی، در زمینه اختلال خواب و شدت خستگی در بیماران AMI مورد نیاز است. هدف این مطالعه تعیین اثر ماساژ رفلکسولوژی پا بر کیفیت خواب و شدت خستگی در بیماران AMI بود.

مواد و روشها

این‌ مطالعه کارآزمایی بالینی دوسوکور تصادفی شده، در سه گروه آزمون، درمان نما‏ و شاهد انجام شد. جامعه پژوهش در این مطالعه، بیماران مبتلا به AMI بستری در بخش مراقبت ویژه قلب CCU بیمارستان رجائی کرج بودند. بیمارانی که شرایط ورود به مطالعه را داشتند، از تاریخ ۰۹/ ۰۳/۱۳۹۴ تا تاریخ ۳۰/۰۵/ ۱۳۹۵ مورد مطالعه قرار گرفتند. برای تصادفی‌سازی، به روش بلوکهای تصادفی (Random Block)، هر شش نفر که به طور متوالی وارد مطالعه می‌شدند، قبل از ورود به مطالعه به‌طور تصادفی به سه گروه مداخله، درمان نما‏ و شاهد تقسیم شدند.

در خصوص نفر هفتم تا دوازدهم هم به همین ترتیب و همین‌طور ادامه یافت تا به تعداد مورد نیاز در هر گروه دست یافته شد. از آنجا که بیماران طبق معمول داروی مسکن دریافت می‌کردند، در صورت دریافت مسکن مقدار دریافتی آن ثبت می‌شد و تا زمان پایان یافتن نیمه عمر دارو، به طور معمول چهار ساعت، انجام مداخله به تأخیر می‌افتاد. انفوزیون داروی نیتروگلیسرین وریدی نیز که در اکثر بیماران AMI بر اساس برنامه درمانی انجام می‌گرفت، هم‌چنین مصرف داروی خوابآور که شب‌ها برای بیماران تجویز می‌شدو عمدتاً در ساعات انجام مداخله در شیفت صبح، نیمه عمر دارو گذشته بود، اما می‌توانستند بر متغیرهای مطالعه تاثیرگذار باشد. بیماران از این که در کدام گروه قرار داشتند، بی‌خبر بودند. در گروه آزمون (ماساژ رفلکسولوژی در پای چپ انجام شد) و در گروه درمان نما‏ (ماساژ رفلکسولوژی در پای راست انجام شد)، بیماران از تفاوت محل ماساژ رفلکسولوژی پا اطلاع نداشتند.

در گروه شاهد فقط مراقبت‌های معمول پرستار و بدون مداخله ماساژ رفلکسولوژی پا انجام شد. هم‌چنین، محقق به لیست تخصیص تصادفی دسترسی نداشت، کسی که دادهها را گردآوری و تجزیه و تحلیل می‌کرد، تا زمان تکمیل تجزیه و تحلیل از گروهها مطلع نبود. هم‌چنین از آنجا که درمان بیماران مبتلا به AMI در ساعت‌های اولیه با استفاده از داروهای ترومبولیتیک نقش به‌سزایی در کاهش مرگ و میر آنها دارد و استرپتوکیناز به دلیل ارزان و در دسترس بودن، پر مصرفترین داروی ترومبولیتیک در ایران است، که در اکثر مراکز به عنوان درمان اولیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. به منظور حداقل رساندن متغیرهای مداخله‌گر، بیماران انتخاب شده پس از دریافت استرپتوکیناز، در روز دوم بستری در شیفت صبح بعد از انجام امور درمانی و ویزیت بیمار و قبل از وعده نهار مورد ارزیابی قرار گرفتند ] ۴۰. [

در خصوص تعداد شرکت‌کننده، در یک مطالعه مقدماتی متشکل از ۱۵ نفر در هر گروه میانگین ± انحراف معیار تغییرات نمره کیفیت خواب VAS در روز سوم نسبت به روز اول، هم‌چنین تغییرات نمره شدت خستگی بیست دقیقه پس از مداخله نسبت به قبل از مداخله در سه گروه محاسبه و با در نظر گرفتن اطمینان ۹۵% و توان ۸۰% با استفاده از رابطه مقایسه میانگین بیش از دو گروه مستقل حجم نمونه برآورد شد. ماکزیمم نمونه برای هر گروه ۳۰ نفر بود. ۹۰ بیمار مبتلا به AMI، بستری در بخش مراقبت ویژه قلب بیمارستان شهید رجائی کرج در شیفت صبح روز دوم بستری ارزیابی شدند.

معیارهای ورود به مطالعه شامل ابتلا به AMI برای اولین بار، درمان با استرپتوکیناز، عدم سابقه استفاده از ماساژ رفلکسولوژی، نداشتن اختلالات بینایی و شنوایی، عدم سابقه ابتلا به دردهای مزمن، فقدان اعتیاد به الکل و مواد مخدر، عدم ابتلا به بیماریهای پوستی، نبود زخم عفونی، نداشتن شکستگی، عدم اختلال حسی (بررسی با تست دیاپازون)، نداشتن آدم، فقدان گرافت، کراتوز و اختلالات عروقی در پاها، نداشتن قطع عضو در اندام تحتانی، عدم حساسیت به لمس یا ماساژ، تحمل مداخله، فقدان هر گونه شرایط حاد در زمان مداخله و نداشتن سابقه احیاء قلبی ریوی بود.

معیارهای خروج از مطالعه شامل بروز اختلال همودینامیک در زمان انجام مداخلات، عدم تمایل بیمار برای ادامه مشارکت در مطالعه، ترخیص و مرگ بیمار بود. بررسی کیفیت خواب با پرسش‌نامه پیتزبورگ انجام شد. این پرسش‌نامه با ارزیابی هفت ویژگی شامل کیفیت خواب از نظر خود فرد، مدت زمانی که طول می‌کشد تا فرد به‌خواب برود، طول مدت خواب، کارآیی خواب، مشکلات زمان خواب، استفاده از داروهای خوابآور و اختلال عملکرد روزانه کیفیت خواب را مشخص می‌کند. بین ۰ تا ۲۱ امتیاز دارد. نمره بیش‌تر از ۵، بیانگر کیفیت خواب نامطلوب می‌باشد. در مطالعات متعددی، قابلیت اعتماد و اعتبار بالایی را نشان داده است.

دارای قابلیت اعتماد ۸۳/ ۰ می‌باشد. در مطالعه حسن‌زاده (۲۰۰۸) این پرسش‌نامه ترجمه، بازترجمه شد و روایی و پایایی آن تأیید شد و ضریب آلفای کرونباخ ۷۸/ ۰ تا ۸۲/۰ به دست آمد ] ۴۱. [هم‌چنین پایایی این ابزار در مطالعه کارآزمایی بالینی حسین‌آبادی و همکاران روی کیفیت خواب با آلفای کرونباخ ۸۸/۰ گزارش شد] ۴۲. [برای ارزیابی مداخلات در مطالعات مختلف برای ارزیابی کیفیت خواب در زمانهای کوتاه استفاده شده است] ۱۷، ۴۳. [اما از آنجا که پرسش‌نامه پیتزبورگ، به بررسی وضعیت خواب طی ماه گذشته می‌پردازد، به منظور اطمینان از مقیاس معیاری دیداری Visual analogue scale (VAS) که در مطالعات مشابه مورد استفاده قرار گرفته است، نیز برای ارزیابی کیفیت خواب استفاده شد] ۴۴VAS. [یک خط افقی ده سانتی‌متری بود که از صفر تا ده درجه‌بندی شد. صفر کم‌ترین و ده بالاترین کیفیت خواب است.

هم‌چنین جهت بررسی شدت خستگی نیز از VAS استفاده شد. صفر نشاندهنده فقدان خستگی و ده حداکثر شدت خستگی است. ابتدا چگونگی استفاده از این مقیاس که شامل نحوه درجه‌بندی و کم‌ترین و بیش‌ترین شدت خستگی است، به بیماران آموزش داده شد سپس شدت خستگی ارزیابی و ثبت شد. این مقیاس سریع محاسبه می‌شود و فهم آن برای آزمودنی‌ها راحت می‌باشد. VAS خستگی، ابزاری بسیار مؤثر است که از روایی و پایایی مناسب برخوردار می‌باشد ] ۲۰، ۳۷، ۴۵، ۴۶. [

پرسش‌نامه‌های ثبت اطلاعات دموگرافیک پژوهشگر ساخته (شامل سن، جنس، وضعیت تأهل، تحصیلات، شغل و محل سکونت)، پیتزبورگ، VAS خواب و VAS خستگی در فرمهای پرسش‌نامه مخصوص هر بیمار تکمیل و ثبت گردید.پس از تکمیل پرسش‌نامه‌ها، در حالی که از زمان آخرین وعده غذایی بیمار (صبحانه) و ماساژدهنده (طبق اصول ماساژ و به منظور پرهیز از کرختی ماساژدهنده)، حداقل یک ساعت گذشته بود، ماساژ توسط پرستار هم‌جنس انجام می‌شد. ماساژدهنده دارای مدارک ماساژ رفلکسولوژی پا بوده، چگونگی و روش ماساژ یکسان بود. یکی از همکاران پرستار که از نوع مداخله اطلاع نداشت، اندازهگیری کیفیت خواب و شدت خستگی را انجام می‌داد.

در گروه آزمون، در شیفت صبح بعد از انجام امور درمانی و ویزیت بیمار و قبل از وعده نهار ماساژدهنده، پرده‌های اطراف بیمار را کشیده و صداهای خارجی را به حداقل می‌رساند. از بیمار خواسته شد که روی تخت به پشت دراز کشیده، پای بیمار با آب ولرم (۲۷ تا ۳۲ درجه) شسته شد و برای آرامسازی اندام تحتانی، یک بالش زیر زانو قرار داده شد. به بیمار آموزش داده می‌شد که آرامش خود را حفظ کند و از صحبت کردن خودداری نماید، ماساژدهنده نیز حین انجام ماساژ از مکالمه با بیمار خودداری می‌نمود.

ماساژتراپیست حلقه، ساعت و جواهرات خود را خارج می‌کرد و دست‌هایش را می‌شست. آنگاه در انتهای تخت بیمار در وضعیت راحت روی صندلی نشسته و پای چپ بیمار را با استفاده از کرم لوبریکنت متعادل با دمای اتاق (۲۳ درجه) (کرم لوبریکنت مارک سالم محصولی شفاف و قابل حل درآب، فاقد نمک، الکل و اسانس است. ایجاد حساسیت و آلرژی نمی‌کند)، که ارزش درمانی نداشت به مدت یک دقیقه چرب نمود، سپس به مدت ۲۰ دقیقه ماساژ رفلکسولوژی پا در کف پای چپ انجام شد. این مداخله با ماساژ مرکز بال پا، محل اتصال انگشتان پا به سایر قسمت‌های پا، در زیر خط انگشت سوم با استفاده از پاشنه دست از مرکز به سمت خارج آغاز شد] ۴۷. [

سپس با نوک انگشت شست ۳۰ ثانیه به مرکز کف پا، نقطه سولار پلکسوس، محل اتصال بال و قوس پا، فشار وارد می‌شد و با حرکت چرخشی ماساژ داده شد. با هر دو شست از مرکز پا به خارج ماساژ داده شد. با انگشت شست به صورت حرکت چرخشی و فشار قابل تحمل که برای بیمار آزاردهنده نباشد، ناحیه قلب (مرکز بال پا) ماساژ داده شد. این اعمال به مدت ۲۰ دقیقه انجام شد] ۴۷، ۲۰. [دلیل انتخاب پای چپ این بود که بر اساس علم ماساژ رفلکسولوژی مناطق سمت چپ بدن مطابق با نقاط رفلکسی پا و دست چپ و مناطق سمت راست بدن مطابق با نقاط رفلکسی پا و دست راست می‌باشند.

پس جهت کاهش دردهای مربوط به قلب که در سمت چپ قرار گرفته است، تحریک نقاط رفلکسی پا یا دست چپ ضروری است] ۲۰. [با توجه به این‌که ۱۵ یا ۲۰ دقیقه بعد از ماساژ، بیش‌ترین تأثیر را نشان می‌دهد] ۴۸ [، بلافاصله و ۲۰ دقیقه بعد از مداخله، VAS خستگی تکمیل شد و پرسش‌نامه پیتزبورگ و VAS خواب صبح فردای آن روز در شیفت صبح بعد از انجام مراقبت‌های پزشکی و قبل از وعده نهار مجدد تکمیل می‌شد. این مداخله سه روز متوالی انجام می‌شد و مقادیر به همین ترتیب ارزیابی می‌شد.

در گروه درمان نما‏ تمام اقدامات مشابه گروه آزمون انجام می‌شد، فقط به جای پای چپ، پاشنه پای راست، منطقه شکم و لگن ماساژ داده شد. این مداخله با مالش تمام پاشنه با پاشنه دست آغاز می‌شد. در ادامه با انگشت شست قسمت خارجی پاشنه با شروع از قوس پا به طرف پایین پاشنه ماساژ داده می‌شد. سپس با بند انگشتان به صورت تدریجی فشار بیش‌تری اعمال می‌شد ] ۴۷. [با توجه به مطالعه Pollard و همکاران (۲۰۰۶)، ماساژ رفلکسولوژی پای چپ می‌تواند بر سمت چپ بدن تاثیرگذار باشد و ماساژ رفلکسولوژی پای راست بر سمت راست بدن تاثیرگذار می‌باشد] ۴۹. [شرایط ثبت متغیرهای پژوهش کیفیت خواب و شدت خستگی دققاًی مانند گروه آزمون بود.

در گروه شاهد اقدامی صورت نمی‌گرفت، ولی در کل مدت ۲۰ دقیقه، محقق ماساژدهنده در همان شیفت صبح بعد از انجام امور درمانی و ویزیت بیمار و قبل از وعده نهار کنار بیمار حضور داشت، ماندن کنار بیمار به منظور کنترل نقش احتمالی حضور پرستار در ایجاد آرامش برای بیمار بود ] ۵۰ [، تا اثر حضور ماساژدهنده برای هر سه گروه برابر باشد و هم‌زمان با اندازهگیری متغیرها در گروه آزمون و درمان نما‏، متغیرهای پژوهش برای گروه شاهد هم ثبت شد. اما ماساژ رفلکسولوژی برای گروه شاهد انجام نشد.

از آزمونهای شاپیروویلک، کایاسکوئر، آنالیز واریانس یک‌طرفه، کروسکالوالیس، آنالیز واریانس با اندازهگیری مکرر و مقایسه چندگانه بن‌فرونی و ضریب هم‌بستگی پیرسون برای تحلیل دادهها استفاده شد. نرمافزار مورد استفاده SPSS 23.0 و سطح معنی‌داری ۰۵/۰ بود.

نتایج

۷%/۵۶ بیماران گروه آزمون، ۳/۶۳% بیماران هر یک از دو گروه درمان نما‏ و شاهد مرد بودند. توزیع جنسی سه گروه جور بود (۸۲۹/۰. (P= میانگین ± انحراف معیار سن بیماران گروه آزمون ۷/۱۲±۳/ ۵۸، درمان نما‏ ۱/۱۰±۶/۵۴ و شاهد ۷/۵±۱۰/۵۵ سال بود که تفاوت معنی‌دار نبود (۴۱۸/۰. (P= سه گروه از نظر سطح تحصیل (۸۷۶/۰ (P= و وضعیت تأهل (۹۳۰/۰ (P= جور بودند.۵۰% بیماران گروه آزمون، ۳/۶۳% بیماران گروه درمان نما‏ و ۴۰% بیماران گروه شاهد، نیتروگلیسرین دریافت می‌کردند. توزیع دریافت نیتروگلیسرین در سه گروه همگن بود (۵۵۳ /۰ (P= %۶۰ بیماران گروه آزمون، %۴۰ بیماران گروه درمان نما‏ و ۳/۳۳% بیماران گروه شاهد قرص بنزودیازپین مصرف می‌کردند. توزیع دریافت بنزودیازپین در سه گروه همگن بود (۰۹۶/۰. (P= توزیع مشخصه‌های سه گروه در جدول ۱ آمده است.

در ادامه در مقایسه کیفیت خواب و شدت خستگی بین سه گروه با استفاده آنالیز واریانس با اندازهگیری مکرر، با در نظر گرفتن نمره قبل از مداخله به عنوان کوریت (covariate) تحلیل دادهها انجام شد.

کیفیت خواب.VAS بین زمان بررسی و نوع مداخله اثر متقابل دیده شد (۰۶۹/۰η²=، ۰۴۶/۰P =، ۲۰/۳)=۲، ۸۶ (F(به این معنی که نمره کیفیت خواب VAS در زمانهای مختلف وابسته به نوع مداخله بود.

روز اول پس از مداخله، نمره کیفیت خواب سه گروه در مقایسه‌های دوبه‌دو با استفاده از مقایسه چندگانه بن‌فرونی معنی‌دار نبود (در هر سه مقایسه ۰۰/۱. (P= روز دوم پس از مداخله نیز نمره کیفیت خواب گروه آزمون با گروه شاهد (۱۶۴/۰ (P= و نیز گروه درمان نما‏ (۰۰/ ۱ (P= تفاوت معنی‌دار نداشت. هم‌چنین نمره کیفیت خواب گروه شاهد با گروه درمان نما‏ تفاوت معنی‌داری نداشت (۶۸۹/۰ (P= (جدول ۲).

در مقایسه داخل گروهها، نمره کیفیت خواب روز دوم پس از مداخله نسبت به روز اول پس از مداخله در گروه آزمون افزایش معنی‌دار داشت (۰۰۹/۰ (P=، اما در گروههای درمان نما‏ (۵۰۲/۰ (P= و نیز گروه شاهد (۳۶۰/۰ (P= تفاوت معنی‌دار نبود (جدول ۲).

کیفیت خواب پیتزبورگ. بین زمان بررسی و نوع مداخله اثر متقابل دیده شد (۰۸۱/۰η²=، ۰۲۶/۰P=، ۸۱/۳ )=۲، ۸۶. (F(به عبارتی دیگر نمره کیفیت خواب پیتزبورگ در زمانهای مختلف وابسته به نوع مداخله بود.

روز اول پس از مداخله، نمره کیفیت خواب پیتزبورگ گروه آزمون با گروه شاهد (۷۳۳/۰ (P= و نیز گروه درمان نما‏ (۰۰/۱ (P= تفاوت معنی‌دار نداشت. هم‌چنین نمره خواب پیتزبورگ گروه شاهد با گروه درمان نما‏ تفاوت معنی‌داری نداشت (۰۰/۱. (P= روز دوم پس از مداخله نیز نمره کیفیت خواب پیتزبورگ گروه آزمون با گروه شاهد (۹۶۴/۰ (P= و نیز گروه درمان نما‏ (۰۰/۱ (P= تفاوت معنی‌دار نداشت. هم‌چنین نمره خواب پیتزبورگ گروه شاهد با گروه درمان نما‏ تفاوت معنی‌داری نداشت (۰۰/۱ (P= (جدول ۳).

در مقایسه داخل گروهها، نمره کیفیت خواب پیتزبورگ روز دوم پس از مداخله نسبت به روز اول پس از مداخله در گروه آزمون کاهش معنی‌دار داشت (۰۲۹ /۰ (P=، اما در گروههای درمان نما‏ (۵۵۳/۰ (P= و نیز گروه شاهد (۰۰/۱ (P= تفاوت معنی‌دار نبود (جدول ۳). میانگین و خطای معیار زیرمقیاسهای کیفیت خواب سه گروه در سه زمان مورد بررسی در جدول ۴ آمده است.

بین زمان بررسی و نوع مداخله در زیرمقیاس توصیف کلی فرد از کیفیت خواب (۰۱۰ /۰η²=، ۶۳۸/۰P=، ۴۵/۰)=۲، ۸۶ (F(، تأخیر در به خواب رفتن (۰۰۲/۰η²=، ۹۱۵/۰P=، ۰۹/۰)=۲، ۸۶ (F(، کفایت خواب (۰۶۳/۰η²=، ۰۶۰/ ۰P=، ۹۱/۲)=۲، ۸۶ (F(، نسبت طول مدت خواب مفید از کل زمان سپری شده در رخت‌خواب (۰۲۲/۰η²=، ۳۷۹/۰P=، ۹۸/۰)=۲، ۸۶ (F(، اختلال خواب (۰۵۵/۰η²=، ۰۸۲/۰P=، ۲۵/۲)=۲، ۸۶ (F(، میزان داروی خوابآور (۰۳۳/۰η²=، ۲۳۶/۰P=، ۴۷/۱)= ۲، ۸۶ (F(و عملکرد صبحگاهی (۰۴۱/۰η²=، ۱۶۸/۰P=، ۸۲/ ۱ = (۲، ۸۶ (F(اثر متقابلی دیده نشد.

سه گروه در روزهای اول و دوم بعد از مداخله در هیچ‌یک از زیرمقیاسها تفاوت معنی‌داری نداشتند (۰۵/۰. (P> در مقایسه داخل گروهها، نمره کیفیت خواب پیتزبورگ روز اول و دوم پس از مداخله در هیچ‌یک از گروهها در هیچ‌یک از زیرمقیاسها تفاوت معنی‌دار نداشت (۰۵/۰. (P>

جدول ۱. توزیع جنسی، سنی، وضعیت تأهل، سطح تحصیلات، مصرف نیتروگلیسرین و بنزودیازپین بیماران مبتلا به انفارکتوس حاد به تفکیک گروههای آزمون، درمان نما و شاهد

جدول ۳. میانگین± خطای معیار نمره کیفیت خواب پیتزبورگ در بیماران مبتلا به انفارکتوس حاد در سه زمان مورد بررسی در سه گروه

جدول ۵. میانگین± خطای معیار نمره شدت خستگی VAS در بیماران مبتلا به انفارکتوس حاد در سه زمان مورد بررسی در سه گروه

خستگی. بین زمان بررسی و نوع مداخله اثر متقابل ‏دیده شد (۱۲۲‏‎/‎‏۰‏η2=‎، ۰۰۴‏‎/‎‏۰‏P=‎، ۹۷‏‎/‎‏۵)‏‎=‎‏۲، ۸۶‏‎. (F(‎به ‏این معنی که نمره شدت خستگی در زمانهای مختلف وابسته به ‏نوع مداخله بود.‏

بلافاصله پس از مداخله، نمره شدت خستگی گروه آزمون با گروه شاهد (۲۳۳/۰ (P = و نیز گروه درمان نما‏ (۹۰۳/۰ (P= تفاوت معنی‌دار نداشت. هم‌چنین نمره شدت خستگی گروه شاهد با گروه درمان نما‏ تفاوت معنی‌داری نداشت (۰۰/۱. (P= بیست دقیقه پس از مداخله نمره شدت خستگی گروه آزمون به طور معنی‌داری از گروه شاهد کم‌تر بود (۰۰۳/۰ (P= اما با گروه درمان نما‏ (۳۵۵/ ۰ (P= تفاوت معنی‌دار نداشت. هم‌چنین نمره شدت خستگی گروه شاهد با گروه درمان نما‏ تفاوت معنی‌داری نداشت (۲۱۸/۰ (P= (جدول ۵).

در مقایسه داخل گروهها، نمره شدت خستگی روز دوم پس از مداخله در مقایسه با روز اول پس از مداخله در گروه آزمون (۰۶۳/۰ (P= و نیز گروه درمان نما‏ (۹۳۰/ ۰ (P= تفاوت معنی‌دار نداشت، اما به طور معنی‌داری در گروه شاهد افزایش داشت (۰۰۴/۰ (P= (جدول ۵). با استفاده از ضریب هم‌بستگی پیرسون بین نمره کیفیت خواب پیتزبورگ و VAS قبل از مداخله (۰۰۱/۰P<، ۴۶۰ /۰-(r=، روز اول بعد از مداخله (۰۰۱/۰P<، ۴۷۷/۰ (r=- و روز دوم بعد از مداخله (۰۰۱/۰P<، ۶۰۲/۰ (r=- هم‌بستگی منفی و معنی‌داری دیده شد.

بحث و نتیجه‌گیری

یافته‌ها نشان داد در بیماران AMI، ماساژ رفلکسولوژی پا در گروه آزمون به کاهش معنی‌دار شدت خستگی و بهبود کیفیت خواب منجر شد. یافته‌ها نشان داد در بیماران AMI، بلافاصله پس از مداخله، نمره شدت خستگی گروه آزمون با گروه شاهد و گروه درمان نما‏، و گروه شاهد با گروه درمان نما‏ تفاوت معنی‌داری نداشت، اما بیست دقیقه پس از مداخله نمره شدت خستگی گروه آزمون به طور معنی‌داری از گروه شاهد کم‌تر بود، اما با گروه درمان نما‏ تفاوت معنی‌دار نداشت. نتایج بررسی درون گروهی نیز نشان داد در بیماران AMI، ماساژ رفلکسولوژی پا طی سه روز در گروهها بر شدت خستگی در گروه آزمون تاثیرگذار بود.

همسو با مطالعات دیگر که ماساژ رفلکسولوژی در کاهش خستگی تأثیر داشت. Lee و همکاران (۲۰۱۱) نیز می‌نویسند ماساژ رفلکسولوژی پا، اقدام پرستاری مفید است که بر خستگی تأثیر مثبت دارد] ۵۲. [نتایج مطالعه Kim و همکاران (۲۰۱۲) در کره نشان داد ماساژ رفلکسولوژی می‌تواند به عنوان یک مداخله مؤثر در کاهش شدت خستگی در زنان میانسال به کار گرفته شود] ۵۳. [نتایج مطالعه Song و همکاران (۲۰۱۵) در کره نیز نشان داد ماساژ رفلکسولوژی توسط خود فرد با بهبود شدت خستگی در افراد سالم همراه بود] ۵۴. [نتایج مطالعه Lee و همکاران (۲۰۱۱) در کره نشاندهنده تأثیر ماساژ رفلکسولوژی پا بر

خستگی در دختران دانشجو بود ] ۵۵. [نتایج مطالعه Metin و همکاران (۲۰۱۶) در ترکیه، نشان داد ماساژ رفلکسولوژی، می‌تواند به کاهش شدت خستگی منجر گردد] ۵۶. [نتایج برخی مطالعات دیگر نیز نشان داد که ماساژ رفلکسولوژی پا بر شدت خستگی تاثیرگذار بود] ۵۳- ۵۵، ۵۷ [، اما علل خستگی در افراد سالم] ۵۴ [، بیماران مبتلا به آرتریت روماتویید] ۳۷ [، و افراد تحت همودیالیز] ۵۸ [و بیماران مبتلا به سرطان] ۲۹ [از بیماران قلبی متفاوت می‌باشد، خستگی می‌تواند به علل مختلفی مانند درد، افسردگی، کیفیت پایین زندگی و محدودیت‌های عملکردی عارض گردد. هم‌چنین در بیماران قلبی خستگی، می‌تواند پیش‌بینی‌کننده حوادث قلبی و بروز انفارکتوس قلبی مجدد باشد، بنابراین ارزیابی و کمک به اصلاح آن از اهمیت بسیار اختصاصی برخوردار است و تا به حال مطالعه‌ای در این زمینه انجام نشده بود.

 Ernst نیز در مطالعه مروری به عدم وجود شواهد در زمینه اثربخشی ماساژ رفلکسولوژی پا در شرایط طبی متفاوت اشاره کرده است] ۵۹. [هم‌چنین تفاوت در تکنیک‌ها، عمق، قدرت و منطقه انجام ماساژ رفلکسولوژی پا، تعداد جلسات انجام مداخله و به ویژه ماهیت بیماری و مکانیسم‌های مختلف آن در بیماران با تشخیص‌های متفاوت می‌تواند بر تأثیر ماساژ رفلکسولوژی پا مؤثر باشد] ۶۰. [

نتایج این مطالعه نشان داد تغییرات نمره کیفیت خواب VAS و پیتزبورگ در سه گروه تفاوت معنی‌دار نداشت، در حالی که نتایج برخی مطالعات نشان داد ماساژ رفلکسولوژی پا بر کیفیت خواب تاثیرگذار بود ] ۱۲، ۱۷، ۴۳، ۵۸، ۶۱. [نتایج مطالعه Lee و همکاران (۲۰۱۱) نشان داد ماساژ رفلکسولوژی پا، یک اقدام پرستاری مفید است که بر کیفیت خواب تأثیر مثبت دارد] ۵۲. [مطالعه Nerbass و همکاران (۲۰۱۰) در برزیل با ابزار VAS نیز نشاندهنده تأثیر ماساژ رفلکسولوژی بر کیفیت خواب بیماران بعد از جراحی گرافت بایپس‌شریان کرونری بود] ۱۷. [نتایج مطالعه اشوندی و همکاران (۲۰۱۴) با ابزار Mary’s Hospital Sleep Questionnaire (SMHSQ) نیز نشان داد کیفیت خواب بیماران قلبی با ماساژ پا بهبود یافت] ۱۲. [

در بیماران AMI، افزایش حساسیت به درد، افزایش فعالیت سمپاتیک، تغییر سیستم‌های اندوکرین و متابولیک باعث هیپوکسی، آریتمی قلبی و عدم ثبات وضعیت همودینامیک و اختلالات خواب می‌گردد] ۱۱ [، در این مطالعه ماساژ رفلکسولوژی پا تأثیر معنی‌داری بر کیفیت خواب بیماران AMI در بین گروهها نشان نداد، هم‌چنین در هیچ یک از ابعاد کیفیت خواب معنی‌داری مشاهده نشد، که ممکن است به واسطه شدت اختلال خواب ناشی از بستری در بخش مراقبت ویژه، شدت بیماری و ترس در این بیماران باشد. لذا انجام مطالعات بیش‌تر در این خصوص با حجم نمونه بالاتر پیشنهاد می‌گردد.

اما در مقایسه داخل گروها، نمره کیفیت خواب VAS روز دوم پس از مداخله نسبت به روز اول پس از مداخله در گروه آزمون افزایش معنی‌دار و نمره کیفیت خواب پیتزبورگ کاهش معنی‌دار داشت، از آنجا که در بررسی کیفیت خواب با ابزار VAS نمره صفر کم‌ترین و ده بالاترین کیفیت خواب را دارد، در حالی که با پرسش‌نامه پیتزبورگ، نمره بیش‌تر از ۵، بیانگر کیفیت خواب نامطلوب می‌باشد، داده‌ها نشاندهنده تأثیر ماساژ رفلکسولوژی پا در بهبود کیفیت خواب گروه آزمون در داخل گروه می‌باشد.

از نتایج دیگر مطالعه هم‌بستگی منفی و معنی‌دار بین نمرات کیفیت خواب ابزارهای پیتزبورگ و VAS می‌باشد. از آن جایی که کاربرد ابزار پیتزبورگ به صورت ماهانه می‌باشد ] ۴۲ [، اما نتایج این مطالعه نشان می‌دهد استفاده از پرسش‌نامه پیتزبورگ برای مدت زمانهای کوتاه‌تر تا سه روز نیز می‌تواند مفید باشد.

از محدودیت‌های مطالعه این که، برای برخی بیماران، مخصوصاً بیماران کم‌سواد، درک سئوالات پرسش‌نامه‌ها مشکل بود که تلاش کردیم این مشکل را با توضیحات زیاد به حداقل برسانیم. محدودیت دیگر کمبود بیماران واجد شرایط ورود به مطالعه در مدت زمان پیش‌بینی شده برای اجرای طرح می‌باشد. به واسطه معنی‌دار نبودن اثر ماساژ رفلکسولوژی پا بر کیفیت خواب، انجام مطالعه با تعداد نمونه بیش‌تر توصیه می‌شود.

به طور کلی یافته‌ها نشان داد در بیماران AMI، ماساژ رفلکسولوژی پا بیست دقیقه پس از مداخله بر کاهش شدت خستگی تاثیرگذار بود، بنابراین پرستاران می‌توانند از این روش آسان، غیردارویی، غیرتهاجمی و کم‌هزینه جهت بهبود شدت خستگی استفاده کنند. وجود تردیدها در ارتباط با اثربخشی طب مکمل در پزشکی لزوم وجود پشتوانه غنی تحقیقاتی برای ورود هر چه سریع‌تر این مقوله به مداخلات پرستاری را ضروری می‌سازد.

مقاله اصلی را در اینجا بخوانید.