اثر آروماتراپی ماساژی و استنشاقی بر بیماران سوختگی

چکیده

پیش‌زمینه و هدف: تغییر در علائم حیاتی بیماران سوختگی یکی از مشکلات شایع در حین تعویض پانسمان می‌باشد و ما باید به دنبال راهی جهت کاهش درد ، اضطراب و به دنبال آن تغییر در علائم حیاتی این بیماران باشیم. آروماتراپی به‌عنوان یک روش کم‌هزینه، در دسترس و بی‌خطر جهت کاهش درد و اضطراب بیماران معرفی شده است. لذا این مطالعه با هدف مقایسه تأثیر آروماتراپی ماساژی و استنشاقی بر علائم حیاتی بیماران سوختگی انجام شد.

مواد و روش کار: مطالعه حاضر یک کارآزمایی بالینی تک‌سو کور می‌باشد که بر روی ۹۰ بیمار بستری در بخش سوختگی زنان (دارای سوختگی زیر ۲۰ درصد درجه ۲ با محدودهی سنی ۵۵-۱۵) بیمارستان سینا تبریز انجام شد، که دارای معیارهای ورود به مطالعه بودند. بیماران به‌صورت تصادفی در سه گروه آروماتراپی ماساژی، آروماتراپی استنشاقی و کنترل قرار گرفتند. علائم حیاتی بیماران در ۳ گروه قبل و بعد از مداخله (گروه کنترل هیچ مداخله‌ای دریافت نکرد) ثبت‌شده و نتایج دادههای به‌دست‌آمده با استفاده از نرمافزار SPSS مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت.

یافته‌ها: در این مطالعه ۹۰ بیمار دچار سوختگی مطالعه شدند که ۳۰ نفر آنها در گروه کنترل، ۳۰ نفر در گروه آروماتراپی ماساژی و ۳۰ نفر در گروه آروماتراپی استنشاقی قرار گرفتند. یافته‌های این مطالعه نشان داد که آروماتراپی ماساژی باعث کاهش فشارخون سیستول، تعداد تنفس و ضربان قلب در بیماران سوختگی می‌شود و آروماتراپی استنشاقی باعث کاهش فشارخون سیستول در این بیماران می‌شود.

نتیجه‌گیری: با استفاده از روشهای آروماتراپی می‌توان منجر به تغییرات کمتر در علائم حیاتی بیماران سوختگی شد و درنهایت مدتزمان بستری و عوارض سوختگی را کاهش داد.

مقدمه

طب مکمل یا طب جایگزین مجموعه اعمال و عقایدی است که برای پیشگیری، درمان و ارتقاء سطح سلامتی و بهداشتی در کنار سایر درمانها مورداستفاده قرار می‌گیرد (۱). محققان یکی از دلایل استفاده از طب مکمل را نارضایتی مردم از سیستم مراقبتی ذکر می‌کنند (۲). استفاده از درمانهای مکمل به علت درمان کم‌خطر، مقرونبه‌صرفه، آسان و با عوارض جانبی کم در مراقبت‌های پرستاری بسیاری از مراکز درمانی و مراقبتی رو به افزایش است. یکی از روشهای طب مکمل آروماتراپی می‌باشد. به‌طوریکه در حال حاضر تحقیقات گسترده بالینی در زمینه کاربردهای گوناگون آروماتراپی و استفاده از اسانس‌های گیاهی در سراسر دنیا در حال شکل‌گیری می‌باشد (۳).

استفاده از درمانهای مکمل به دو دلیل موردتوجه می‌باشد: اولاً می‌توان آن را به‌عنوان عامل بهبودی روح و روان جهت ایجاد درجاتی از آرامش و راحتی در موقعیت‌های پرتنش بکار برد، ثانیاً می‌توان آن را به‌عنوان رابطه درمانی بین پرستار و بیمار از طریق ایجاد اعتماد و افزایش ارتباط استفاده کرد (۱، ۴).

آروماتراپی یا آروماتراپی به استفاده از روغن‌های فرار یا آرومای استخراجشده از گیاهان جهت اهداف درمانی اطلاق می‌گردد. روغن‌های گیاهی هم‌چنین از طریق استنشاق، کمپرس، حمام و ماساژ مورداستفاده قرار می‌گیرند (۵، ۶). اما بیشترین شکل استفاده از آروماتراپی برای پرستاران از طریق ماساژ می‌باشد (۷، ۸). امروزه آروماتراپی از طرف بورد ایالتی پرستاران آمریکا به‌عنوان بخشی از پرستاری کل‌نگر معرفی شده است.

همچنین در انگلستان به‌عنوان جزء پذیرفته‌شده در مراقبت‌های پرستاری محسوب می‌شود (۵). آروماتراپی ماساژی به دلیل عدم آسیب به بیمار، کاهش استرس، کاهش فشار عضلات، بهبود خواب و خاصیت ضدالتهابی و آروماتراپی استنشاقی به دلیل تأثیر در کاهش اضطراب، درد، خستگی و بیماریهای پوستی مورداستفاده قرار می‌گیرد (۵، ۸، ۹).

سوختگی یکی از مشکلات درمانی عمده در کشورهای درحالتوسعه می‌باشد و ۵ درصد از بستریهای بیمارستانی را شامل می‌شود و عوارضی چون درد، اضطراب و افسردگی به همراه دارد، که این عوارض منجر به بستری طولانی‌مدت بیماران می‌شود و بار اقتصادی سنگینی بر دوش جامعه و بیمار می‌نهد (۹). آسیب سوختگی و انجام اقدامات درمانی نیز باعث ایجاد شدیدترین و طولانی‌ترین دردها در بیماران سوختگی می‌گردد. تعویض پانسمان یکی از دردناکترین اعمالی است که هر روز برای این بیماران انجام می‌شود و ما باید به دنبال راهی جهت کاهش درد و اضطراب بیماران باشیم (۱۰).

یکی از مهم‌ترین مشکلات بیماران سوخته در حین تعویض پانسمان افزایش تعداد نبض، تنفس و فشارخون می‌باشد. درد و استرس منجر به افزایش فعالیت سیستم سمپاتیک شده و منجر به عوارضی بر روی سیستم قلبی – عروقی و تنفسی می‌شود. کاهش تغییر در علائم حیاتی بیماران و آرام نگه‌داشتن آنان نیاز به اکسیژن را کاهش داده و باعث تسریع بهبودی بیماران می‌شود (۱۱).

معمول‌ترین روش برای مقابله با درد و پیشگیری از تغییر در علائم حیاتی بیماران سوخته استفاده از داروها است که اولاً در حیطه کار پرستاری نمی‌باشد و در ثانی عوارضی چون خونریزی، تهوع و اختلالات تنفسی نیز بر جای می‌گذارد، بنابراین اتخاذ تدابیر جدید الزامی است. همچنین داروهای مخدر به شیوه درست و مقدار مناسب استفاده نمی‌شوند. لذا ضرورت ارائه یک روش غیردارویی برای بیمارانی که به دارودرمانی خوب پاسخ نداده یا از اثرات جانبی داروها رنج می‌برند و یا افرادی که تمایلی به استفاده از دارو ندارند، احساس می‌شود (۱۱، ۱۲).

لذا با توجه به اینکه مطالعه‌ای که در این زمینه بر روی بیماران سوختگی انجام گرفته باشد، یافت نشد، پژوهشگران بر آن شدند تا با انجام مطالعه‌ای با هدف مقایسه تأثیر آروماتراپی ماساژی و استنشاقی بر علائم حیاتی بیماران سوختگی این موضوع را موردبررسی قرار دهند. همچنین با توجه به وجود مطالعات متناقض (۱۳) در زمینه تأثیر آروماتراپی ماساژی و استنشاقی بر علائم حیاتی بیماران نیاز به تحقیقات جدیدی در این زمینه احساس می‌شود.

فرضیه پژوهش حاضر به این صورت مطرح شد که علائم حیاتی بیماران در ۲ گروه آروماتراپی ماساژی و استنشاقی با یکدیگر تفاوت دارد.

مواد و روش کار

این مطالعه یک مطالعه‌ی مداخله‌ای از نوع کارآزمایی بالینی تصادفی تک‌سو کور می‌باشد که پژوهشگر (جمع‌آوریکنندهی داده‌ها) نسبت به هدف مطالعه و گروههای مداخله و کنترل بی‌اطلاع بوده است.

جامعه پژوهش در این مطالعه زنان دچار سوختگی زیر ۲۰ درصد و درجه ۲ با محدودهی سنی ۵۵-۱۵ که در بخش سوختگی زنان بیمارستان سینای تبریز بستری شده بودند و معیارهای ورود به مطالعه را دارا بودند، می‌باشد. معیارهای ورود به این مطالعه شامل بیماران زن ۱۵ تا ۵۵ سال، بیماران سوختگی زیر ۲۰ درصد و درجه ۲ سوختگی و نداشتن سوختگی در تنه خلفی بود. معیارهای خروج از این مطالعه شامل مصرف داروهای ضد اضطراب، ضد درد، داروهای تیروئیدی و داروهای گیاهی، اعتیاد به مواد مخدر (بنا به اظهار خود بیمار)، داشتن هرگونه اختلال بویایی، داشتن مشکلات تنفسی، پوستی و آلرژیک، خروج از مطالعه در هر مرحله از پژوهش (آروماتراپی ماساژی و استنشاقی)، زنان باردار، شرکت در مطالعه مشابه هم‌زمان، داشتن بیماری صرع و نداشتن کانون درد دیگر و حساسیت پوستی بود.

با توجه به نبود اطلاعات در خصوص علائم حیاتی بیماران سوختگی درجه‌دو با سوختگی کمتر از ۲۰ درصد، تعداد نمونه در هر گروه ۳۰ نفر در نظر گرفته شد، ولی هم‌زمان با اجرای طرح دادهها وارد نرمافزار SPSS شدند و در طول مطالعه آنالیز آماری صورت گرفت تا در خصوص کفایت تعداد نمونه تصمیم گرفته شود. با توجه به نتایج آنالیز آماری و معنی‌داری مداخلات انجام گرفت تعداد نمونه کافی قلمداد گردید.

روش نمونه‌گیری بدین‌صورت بود که ابتدا اعداد ۱ تا ۹۰ در نرمافزار SPSS تولید و به‌صورت تصادفی به سه گروه تقسیم شد (جدول اعداد تصادفی). از شروع مطالعه تمامی بیماران واجد شرایط مطالعه با توجه به اعداد تصادفی تولیدشده، در سه گروه مطالعه قرار گرفتند. بدین‌صورت که اولین بیمار واجد شرایط شماره ۱ و دومین بیمار شماره ۲ و الی آخر نامگذاری شدند.

پس از دریافت تأیید از کمیته اخلاق با کد ۹۳۸۸، معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی تبریز، ثبت مطالعه در سایت IRCT با شماره ۱۷N۲۰۱۴۰۴۱۷۶۹۱۸ و اخذ مجوز از معاونت پژوهشی دانشکده پرستاری و مامایی تبریز، پژوهشگر با حضور در بیمارستان سینای تبریز و اخذ مجوز لازم از طرف مترون بیمارستان، جهت ورود به بخش سوختگی زنان برای انجام نمونه‌گیری و اجرای مداخله در بخش حضور یافت.

نمونه‌گیری با روش در دسترس از روی بیمارانی که بعد از آن تاریخ (حضور پژوهشگر برای نمونه‌گیری) در بخش آدمیت می‌شدند، انجام گرفت و پس از تعیین و انتخاب بیماران واجد شرایط مراجعه کننده به بخش سوختگی زنان بیمارستان سینای تبریز، بیماران به‌صورت کاملاً تصادفی و بر اساس جدول اعداد تصادفی موجود، در سه گروه آروماتراپی ماساژی، آروماتراپی استنشاقی و کنترل قرار می‌گرفتند.

مداخله در اتاقی به به دور از سر و صدا و عوامل محرک با دمای ۲۷ درجه سانتی گراد در شیفت عصرکاری انجام گرفت. اتاق مورد نظر اتاقی مجزا در داخل خود بخش بود و علت مجزا بودن اتاق عدم تداخل تأثیر مداخله آروماتراپی استنشاقی بر سایر نمونه‌ها بود. طی جلسه اول که بعد از پایدار شدن وضعیت و بعد از اوج اثر آخرین مسکن دریافتی بیمار تشکیل می‌شد، ابتدا هدف از مطالعه برای بیمار توضیح داده شده و پس از توجیه آنها و اخذ رضایت نامه کتبی، پرسشنامه مشخصات فردی تکمیل شده و علائم حیاتی بیماران توسط کمک پژوهشگر قبل از مداخله ثبت می‌شد.

سپس نیم ساعت مداخله انجام می‌گرفت. در مورد گروه کنترل هیچ اقدامی صورت نگرفت. ۱۰ دقیقه بعد از مداخله در دو گروه مداخله (در کل ۴۰ دقیقه بعد از بررسی اولیه و تکمیل پرسشنامه) و ۴۰ دقیقه بعد از بررسی اولیه در گروه کنترل، مجدداً علائم حیاتی بیماران توسط کمک پژوهشگر ثبت می‌گردید.

در گروه آروماتراپی ماساژی مداخله به این صورت بود که با توجه به مطالعات مشابه (۵) پژوهشگر پس از شستن دستها با استفاده از ترکیب روغن (۳ قطره اسطوخودوس و ۱۵ میلی لیتر روغن بادام) پشت بیمار را که دچار سوختگی نشده بود به مدت ۳۰ دقیقه ماساژ می‌داد. تکنیک ماساژ به این صورت بود که ترکیبی از ماساژ استروکینگ سطحی، استروکینگ عمقی و افلوراژ برای پشت بیمار استفاده می‌شد. ماساژ بیمار به ترتیب با روش استروکینگ سطحی پشت، استروکینگ عمقی پشت، افلوراژ، مجدداً افلوراژ، استروکینگ عمقی پشت و استروکینگ سطحی پشت در ۶ مرحله هر کدام به مدت ۵ دقیقه انجام گرفت (۵، ۷، ۱۴).

در مورد گروه آروماتراپی استنشاقی مداخله به این صورت بود که مقدار ۷ قطره اسانس اسطوخودوس و ۳ قطره اسانس گل محمدی با قطره چکان روی پنبه چکانده و به مدت ۳۰ دقیقه در فاصله ۲۰ سانتی متری بینی بیمار جهت استنشاق قرار می‌گرفت. مداخله در هر دو گروه یک بار انجام می‌شد.

جهت تجزیه‌وتحلیل دادهها در سطح آمار توصیفی از فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار در قالب جدول استفاده شد و در سطح آمار استنباطی از آزمون کای دو و آنالیز واریانس یک طرفه برای مقایسه خصوصیات کیفی و کمی سه گروه، از آزمون کروسکال والیس برای مقایسه علائم حیاتی قبل از مداخله و هم‌چنین مقایسه میانگین تغییرات نمرات علائم حیاتی در سه گروه، از آزمون ویل کاکسون برای مقایسه نمرات قبل و بعد در هر گروه و از آزمون من ویتنی با تصحیح معنی‌داری به روش بن- فرونی برای مقایسه مقدار تغییرات علائم حیاتی به‌صورت مقایسه‌های دوتایی استفاده شد. سطح معنی‌داری در آزمونهای مورد استفاده، ۰۵/۰ در نظر گرفته شد.

یافته‌ها

در این مطالعه ۹۰ بیمار دچار سوختگی مطالعه شدند که ۳۰ نفر آنها در گروه کنترل، ۳۰ نفر در گروه آروماتراپی ماساژی و ۳۰ نفر در گروه آروماتراپی استنشاقی قرار گرفتند. در جدول ۱ توزیع فراوانی (درصد) برخی مشخصات فردی و اجتماعی پاسخ دهندگان در سه گروه کنترل، آروماتراپی ماساژی و آروماتراپی استنشاقی نشان داده شده است. انجام آزمونهای آنالیز واریانس یک طرفه و کای دو بر روی دادههای مذکور نشان داد که بین پاسخ دهندگان در سه گروه کنترل، آروماتراپی ماساژی و استنشاقی در تمامی موارد همگنی وجود دارد (۰۵/۰. (P >

جدول (۱): توزیع فراوانی مشخصات فردی و اجتماعی بیماران در گروه‌های مداخله و کنترل

جدول (۲): مقایسه تغییرات در برخی از علائم حیاتی بیماران در گروههای مداخله و کنترل قبل و بعد از مداخله

یافته‌های این مطالعه نشان داد که در گروه آروماتراپی ماساژی و آروماتراپی استنشاقی بین فشارخون سیستول قبل و بعد از مداخله تفاوت معنی دار وجود دارد و و بعد از مداخله فشارخون سیستول کاهش یافته است. در میزان فشارخون دیاستول قبل و بعد از مداخله تفاوت معنی دار در دو گروه مداخله مشاهده نشد.

در گروه آروماتراپی ماساژی بین نمرات تعداد تنفس قبل و بعد از مداخله تفاوت معنی دار وجود دارد و بعد از مداخله نمرات تعداد تنفس کاهش یافته است، اما در گروه آروماتراپی استنشاقی بین نمرات تعداد تنفس قبل و بعد از مداخله تفاوت معنی دار مشاهده نشد.

در گروه آروماتراپی ماساژی بین ضربان قلب قبل و بعد از مداخله تفاوت معنی دار وجود دارد و بعد از مداخله ضربان قلب کاهش یافته است، اما در گروه آروماتراپی استنشاقی بین ضربان قلب قبل و بعد از مداخله تفاوت معنی دار مشاهده نشد. در گروه کنترل بین علایم حیاتی قبل و بعد از مداخله تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد.

به طور کلی یافته‌های این مطالعه نشان داد که آروماتراپی ماساژی باعث کاهش فشارخون سیستول، تعداد تنفس و ضربان قلب در بیماران سوختگی می‌شود و آروماتراپی استنشاقی باعث کاهش فشارخون سیستول در بیماران سوختگی می‌شود.

بحث و نتیجه گیری

هدف از این مطالعه مقایسه تأثیر آروماتراپی ماساژی و استنشاقی بر علائم حیاتی بیماران سوختگی بود که در مرکز آموزشی درمانی سینا وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تبریز انجام گرفت. نتایج مطالعه ما نشان داد که آروماتراپی ماساژی باعث کاهش فشارخون سیستول، تعداد تنفس و ضربان قلب در بیماران سوختگی می‌شود و آروماتراپی استنشاقی باعث کاهش فشارخون سیستول در بیماران سوختگی می‌شود.

نتایج مرور متون نشان داد که اگر چه مطالعات گذشته به بررسی تأثیر آروماتراپی ماساژی و استنشاقی بر علائم حیاتی بیماران در انواع مختلف بیماریها پرداخته‌اند، ولی نتایج متناقضی را گزارش کردهاند.

نتایج مطالعه Ilter و همکاران تحت عنوان تأثیر آروماتراپی استنشاقی بر میزان درد، علائم حیاتی و اشباع اکسیژن خون شریانی در حین کاتتریزاسیون پورت در بیماران مبتلا به سرطان نشان داد که آروماتراپی استنشاقی درد تجربه شده و میزان فشارخون را در حین کاتتریزاسیون پورت در بیماران مبتلا به سرطان کاهش می‌دهد (۱۵).

نتایج مطالعه Lytle و همکاران تحت عنوان تأثیر آروماتراپی با اسطوخودوس بر علائم حیاتی و کیفیت خواب درک شده که بر روی ۵۰ بیمار انجام شد، نشان داد که هیچ تفاوت معنی‌داری در میزان فشارخون، ضربان قلب، تعداد تنفس و اشباع اکسیژن خون شریانی وجود ندارد، اما آروماتراپی یک راه مؤثر برای بهبود کیفیت خواب بیماران به حساب می‌آید (۱۶).

نتایج مطالعه Rakhshani و همکاران تحت عنوان تأثیر آروماتراپی استنشاقی با اسطوخودوس بر میزان اضطراب و علائم حیاتی در بیماران مبتلا به سکته قلبی نشان داد که فشارخون و اضطراب پس از انجام مداخله در این بیماران به طور معنی‌داری کاهش یافت (۱۷).

نتایج مطالعه Bikmoradi و همکاران تحت عنوان آروماتراپی استنشاقی با اسطوخودوس بر میزان استرس و علائم حیاتی بیماران تحت جراحی بای پس عروق کرونری نشان داد که تفاوت معنی‌داری در میزان استرس و علائم حیاتی این بیماران یافت نشد، اگرچه فشارخون تغییر معنی‌داری یافته بود که ممکن است ناشی از خطای نوع I باشد (۱۸).

نتایج مرور سیستماتیک Cooke و Ernest، حاکی از آن است که آروماتراپی اثر ضد اضطراب خفیف و گذرایی دارد، ولی طبق نظر همین محققین نتایج آروماتراپی روی اضطراب و درد بیماران جای بحث داشته و اطمینان به نتایج قوی نیست و علت آن را عدم اندازه گیری مناسب، عدم استفاده از شکل ترکیبی داروهای آروماتراپی و در برخی مطالعات اندازه حجم نمونه پایین مطرح نمودهاند (۱۹).

نتایج مطالعه Bikmoradi و همکاران که تحت عنوان تأثیر آروماتراپی استنشاقی با اسانس گل محمدی بر علایم حیاتی بیماران دچار سوختگی پس از تعویض پانسمان انجام شد، نشان داد که آروماتراپی استنشاقی با گل محمدی می‌تواند افزایش تعداد ضربان قلب ناشی از تعویض پانسمان سوختگی را به طور معنی‌داری کاهش دهد، اما فشارخون سیستولیک و دیاستولیک و تعداد تنفس این بیماران را کاهش نمی‌دهد (۱۲).

نتایج مطالعه Mohammad Aliha و همکاران که تحت عنوان تأثیر استنشاق توام رایحه اسطوخودوس، بابونه و بهارنارنج بر علائم حیاتی افراد با سندرم کرونری حاد انجام شد، نشان داد که استفاده از آروماتراپی به‌عنوان یک روش مکمل در افراد مبتلا به سندرم کرونری حاد می‌تواند سبب کاهش نبض، تنفس و فشارخون سیستولیک و دیاستولیک شود و به‌عنوان روشی کم‌هزینه و در دسترس می‌تواند توسط پرستاران و خانواده بیماران مورد استفاده قرار گیرد (۲۰).

محدودیت‌های پژوهش

یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های پژوهش حاضر این است که ممکن است به دلیل عدم وجود گروه با روش ساده ماساژ نتایج به دست آمده تحت تأثیر تلقین بیماران در گروه مداخله باشد.

پیشنهاد برای پژوهش‌های بعدی

با توجه به این که یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های این پژوهش این است که به دلیل عدم وجود گروه با روش ساده ماساژ نتایج به دست آمده ممکن است تحت تأثیر تلقین بیماران در گروه مداخله باشد، لذا پیشنهاد می‌شود مطالعه‌ای با در نظر گرفتن گروه کنترلی که در آن ماساژ بدون آروماتراپی استفاده شود، انجام شود؛ همچنین انجام مطالعه‌ای با افزایش تعداد جلسات مداخله توسط پژوهشگران پیشنهاد می‌شود.

نتیجه‌گیری

در این مطالعه نتایج یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که آروماتراپی ماساژی باعث کاهش فشارخون سیستول، تعداد تنفس و ضربان قلب در بیماران سوختگی می‌شود و آروماتراپی استنشاقی باعث کاهش فشارخون سیستول در بیماران سوختگی می‌گردد. لذا آروماتراپی به‌عنوان روشی بی‌خطر و کم‌هزینه می‌تواند توسط پرستاران در این بیماران مورد استفاده قرار گیرد. همچنین نتایج این مطالعه نشان داد که میزان کاهش تغییر در علائم حیاتی در گروه‌های آروماتراپی ماساژی و استنشاقی با هم تفاوت آماری معنی‌داری نداشت.

نتایج حاصل از این پژوهش می‌تواند به ارائه دهندگان خدمات پرستاری در شناخت روشهای درمانی غیر داروئی و نیز کاربرد آنها در منزل و بیمارستانها کمک کند، تا بدین طریق باعث ارتقا سلامت افراد جامعه و نیز افزایش رضایت مندی بیماران از خدمات پرستاری شود. با استفاده از روشهای آروماتراپی که هم کم‌هزینه می‌باشند و هم قابلیت اجرایی توسط خود بیمار یا همراه او را دارند، می‌توان باعث کاهش درد و اضطراب بیماران سوختگی و بالتبع آن کاهش تغییر در علائم حیاتی بیماران و درنهایت کاهش زمان بستری، کاهش عوارض سوختگی و افزایش سطح خود مراقبتی در بیماران سوختگی گردید.

مقاله اصلی را در اینجا بخوانید.