اثربخشی ماساژ آروماتراپی بر زنان سالمند

چکیده

اهداف: سالمندی از پدیده‌های مطرح در حوزه بهداشت و سلامت جهانی است و توجه به این گروه سنی از نظر روانی و جسمانی از اهمیت بسزایی برخوردار است. این مسئله ضرورت انجام مداخلات کارآمدتر و چندگانه را بیش از پیش آشکار می‌کند. هدف اصلی پژوهش حاضر مقایسه اثربخشی ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر عملکرد روان‌شناختی زنان سالمند مبتلا به درد مزمن بود.

مواد و روش‌ها: مطالعه حاضر نیمه‌آزمایشی است که با روش پیش / پس‌آزمون و پیگیری با گروه کنترل انجام گرفت. جامعه پژوهش زنان سالمند مبتلا به درد مزمن مراجعه‌کننده به بیمارستان‌ها، کلینیک‌های درد، توان‌بخشی، ارتوپدی، فیزیوتراپی و سالمندان منطقه غرب تهران در سال ۱۳۹۶ بود. با روش نمونه‌گیری در دسترس و با استفاده از ملاک‌های ورود و خروج سی نفر انتخاب شدند و به طور تصادفی در دو گروه مساوی قرار گرفتند. گروه آزمایش، در ده جلسه 120 دقیقه‌ای تحت مداخله گروهی درمان ذهن‌آگاهی ماساژ آروماتراپی قرار گرفت و گروه کنترل در لیست انتظار باقی ماند.

گروه‌ها از نظر عملکرد روان‌شناختی در حیطه‌های ادراک درد، کیفیت خواب و کیفیت زندگی در مراحل پیش‌آزمون و پس‌آزمون ارزیابی شدند. پس از اتمام مداخله، پرسش‌نامه‌ها مجدداً در مورد هر دو گروه اجرا شد و پس از 45 روز مجدداً آزمون پیگیری برگزار شد و داده‌های حاصل از پیش‌آزمون و پس‌آزمون و پیگیری از طریق تحلیل کوواریانس و با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 19 تحلیل شد. 

یافته‌ها: تحلیل داده‌ها نشان داد که مداخله مبتنی بر ذهن‌آگاهی ماساژ آروماتراپی، ادراک درد و مؤلفه‌های آن کیفیت زندگی و کیفیت خواب سالمندان را در شرکت‌کنندگان گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل به طور معناداری بهبود داده است (0/05>P) و این اثرات به میزان زیادی در متغیر ادراک درد در مرحله پیگیری در بیماران باقی ماند.

نتیجه گیری: یافته‌های این مطالعه، روش درمانی مبتنی بر ذهن‌آگاهی ماساژ آروماتراپی، سبب افزایش کیفیت زندگی و کیفیت خواب و کاهش ادراک درد سالمندان می‌شود و نمایانگر افق‌های تازه‌ای در مداخلات بالینی است و می‌توان از آن به عنوان یک روش مداخله‌ای مؤثر در بهبود سلامت عمومی و کیفیت زندگی سالمندان مبتلا به درد مزمن سود جست.

مقدمه

دگرگونی‌های سریع در ساختار جمعیتی که ناشی از افزایش امید به زندگی در پرتو پیشرفت‌های علمی در زمینه بهداشت عمومی و همچنین کاهش نرخ زادوولد است،‌ نشانگر آن است که نسبت افراد سالمند به کل جمعیت به‌سرعت رو به افزایش است و جمعیت جهان نسبت به سال‌های قبل پیرتر شده است. دوران سالمندی مانند سایر مراحل حیات با یکسری مشکلات روان‌شناختی خاص همراه است. این مشکلات هرچند مانند تغییرات جسمی در طول زندگی اتفاق می‌افتد، اما اثرشان روی سازگاری شخصی و اجتماعی بیشتر است.

با رشد سریع جمعیت سالمندی، تخمین زده می‌شود تا چهل سال آینده جمعیت بیشتر از 65 سال جهان دو برابر شود. بر اساس سرشماری سال 1390 در ایران نیز 8/24 درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند. برآورد شده است تا سال 1400، 10 درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل خواهند داد [1].

شایع‌ترین مسئله در دوران سالمندی، درد مزمـن، یکی از جدی‌ترین مشکلاتی است که کیفیت زندگی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد [2]. درد مزمـن در سالمندان به معنی یک احساس و تجربــه هیجانی ناخوشایند است که مرتبط بـا آسیب بافتی بالفعل یـا بالقوه است و ممکن است با اصطلاحات مشـابه در سالمندان، توصیف شود [3].

شاید درد عمومی‌ترین فشار روانی باشد که انسان با آن روبه‌رو می‌شود. هیچ‌کدام از علائم جسمانی دیگـر بـه فراگیری درد نیستند [4]. بررسی پانزده مطالعه همه‌گیرشناسی، میانگین شـیوع درد مزمن را در جمعیت بزرگسالان 15 درصد نشان داده است و سازمان بهداشت جهانی این رقم را 20 درصد تخمین می‌زند [5]. شایع‌ترین سن ابتلا به درد دهه چهارم و پنجم زندگی است. شاید به این دلیل که با افزایش سن، تحمل درد کاهش می‌یابد [6].

در جمعیت عمومی بزرگسال (18-65 سال) ایرانـی، شیوع شش‌ماهه درد مزمن مستمر از 9 درصد [7] تا 14 درصـد [8] و در جمعیت سـالمند (60-90 سـال) ایرانـی حـدود 67 درصـد [9] گزارش شده است. آمار نشان می‌دهد که شیوع درد مزمن و پیامدهای آن علاوه بر سن با متغیر جنسیت نیز در ارتباط است. اختلال درد در زنان دو برابر بیشتر از مردان تـشخیص داده می‌شود [6] مطالعه همه‌گیرشناسی در استرالیا نشان داده اسـت که 17 درصد مردان و 20 درصد زنان این کشور مبـتلا بـه درد مزمن هستند [10]. زنـان مبـتلا بـه درد مـزمن نـسبت بـه مردان رفتارهای اجتنابی و ناتوانی بیشتری نشان می‌دهند [11، 12]. در ایران نیز ایـن نوع درد در میان سالمندان مقیم خانه‌های سالمندان شایع است. مطالعه شیرازی و همکاران با هدف بررسی شیوع و ویژگی‌های درد مزمن در سالمندان شهر اهواز نشان داد میزان شدت درد مزمن در زنان بیشتر از مردان است.

توضیح این مسئله به تئوری آسیب‌پذیری کروفت مربوط می‌شود، زیرا بر اساس این تئوری، زنان در مقایسه با مردان در مقابل دردهای عضلانی و اسکلتی آسیب‌پذیرتر هستند [13]. چن و همکاران نیز در مطالعه خود در آمریکا نتیجه گرفتند شیوع درد مزمن در زنان سالمند بیشتر بوده است [14]. مطالعه فانیا کریستینا و همکاران با هدف بررسی درد مزمن در سالمندان مسن (بیش از 80 سال) انجام شد. نتایج نشان داد درد مزمن در میان سالمندان زن در مقایسه با مردان شیوع بیشتری دارد [15]. 

بـه موازات استمرار درد، سلامت عمومی، سلامت روانی، عملکردهای جسمانی و اجتماعی و نیز نقش‌هایی که فرد باید به لحاظ جسمی و روان‌شناختی در زندگی ایفا کند در جهت منفی تحت تأثیر قرار می‌گیرند [4]. در میان سالمندانی کـه از درد مزمـن رنـج می‌برنـد، این نوع درد به طور معنی‌داری بـا کاهش کیفیت زندگی همراه است [9].

از طرفی تحقیقات انجام‌شده درباره ادراک درد و کیفیت خواب نامناسب در افراد مبتلا به دردهای مزمن نشان داده است که بین پیشرفت درد و کیفیت خواب بیماران بزرگسال مبتلا ارتباط مستقیم وجود دارد [16]. به طوری که ادراک درد می‌تواند موجب افزایش تأخیر در خواب و نیز بیداری شبانه شود و در مقابل خواب ناکافی نیز می‌تواند ادراک درد و کاهش تحمل آن را به همراه داشته باشد [17].

با توجه به موارد مذکور و افزایش سلامت روانی و جسمانی سالمندان، اقدام به درمان امری ضروری به نظر می‌رسد و بهتر است در این راستا از درمان‌هایی استفاده شود که عوارض ناشی از مصرف داروها که با ناخوشی و افزایش مرگ‌ومیر سالمندان همراه است را دربر نداشته باشد و با توجه به اینکه نتایج مداخلات روان‌شناختی، چارچوب نویدبخشی را فراهم کرده است و با عنایت به اینکه سالمندان در این دوره زندگی به شناخت‌های غلط و تفکرات غیرواقعی وابسته می‌شوند، به نظر می‌رسد که شناخت‌درمانی می‌تواند از جمله روش‌های درمانی سودمند برای این گروه باشد و یکی از راهکارهایی که به نظر می‌رسد مفید واقع شود، ذهن‌آگاهی است.

در رویکردهای مبتنی بر ذهن‌آگاهی، درد به عنوان بخشی غیر قابل اجتناب در زندگی پذیرفته می‌شود. هدف این رویکردها ایجاد انعطاف‌پذیری روان‌شناختی هنگام حضور افکار، احساسات و رفتارهای مرتبط با درد در بیمار است [18]. پژوهشگران نشان دادند که انعطاف‌پذیری شناختی و حضور ذهن بالاتر با رنج و ناتوانی کمتر در بیماران همراه است [19]. تمرینات ذهن‌آگاهی می‌تواند نگرش به درد را تغییر دهد [20] و امکانی را فراهم آورد که درد به رنج منجر نشود [21]. 

این رویکرد در دهه 1970 پس از تأسیس کلینیک کاهش استرس در مرکز پزشکی ماساچوست توسط کابات زین معرفی شد و از آن زمان به بعد بیماران بسیاری با مشکلاتی چون اختلالات خواب از این روش بهره برده‌اند [22].

یکی دیگر از روش‌هایی که می‌توان از طریق آن از عوارض دارویی اجتناب کرد، طب مکمل است، چراکه امروزه استفاده از طب سنتی و پزشکی مکمل گسترش جهانی پیدا کرده است [23]. ماساژ از عمومی‌ترین درمان‌های طب مکمل است که اجرای آن آسان، بی‌خطر، غیرتهاجمی و نسبتاً ارزان است [24] و همچنین از پرطرفدارترین روش‌های طب مکمل است و در میان درمان‌های مکمل، از نظر میزان استفاده توسط بیماران در رتبه سوم قرار گرفته است [25].

رایحه‌درمانی یکی از روش‌های دیگر طب مکمل است که با استفاده از اسانس‌های خوشبو با برانگیختن سیستم بویایی به القای آرامش منجر شده و علائم اضطراب را فرو می‌نشاند [26]. گرچه تحقیقات علمی به طور صددرصد اثر بخشی آن را ثابت نکرده‌اند، اما عقیده بر این است که رایحه‌درمانی می‌تواند اثری مانند داروها بر مغز و سیستم عصبی داشته باشد و بسته به نوع رایحه، انتقال‌دهنده‌های عصبی و اپیوئیدهای درون‌زاد متفاوتی را آزاد کند. این ایپیوئیدهای درون‌زاد و انتقال دهنده‌های عصبی شامل انکفالین، آندروفین، نورآدرنالین و سروتونین است [27] که موجب کاهش درد [28] و درمان اختلال خواب [29] می‌شود.
رایحه درمانی ماساژ یکی از متداول‌ترین روش‌های درمانی طب مکمل است که با استفاده از روغن‌های معطر به صورت جداگانه یا ترکیبی موجب ارتقای سلامت جسمانی و روانی می‌شود [30]. 

با توجه به اینکه جمعیت سالمندان در جهان رو به افزایش است و طبق پیش‌بینی‌های انجام‌شده در ایران تا سال 1398، این جمعیت به 10 میلیون نفر خواهد رسید [1]، توجه به این گروه سنی هم از نظر روانی و هم از نظر جسمانی برای داشتن جامعه‌ای سالم از اهمیت بسزایی برخوردار است. همچنین از آنجایی که سالمندان در این دوره زندگی به شناخت‌های غلط و تفکرات غیرواقعی وابسته می‌شوند و اختلال درد مزمن در میان این گروه سنی بسیار شایع است و با توجه به تحقیقات انجام‌شده، ناتوانی در حرکت و کاهش فعالیت‌های اجتماعی می‌تواند کیفیت زندگی [9]، ادراک درد و به تبع آن کیفیت خواب [16، 17] این گروه سنی را تحت تأثیر قرار دهد.

بنابراین جهت افزایش سلامت روانی و جسمانی سالمندان، اقدام به درمان امری ضروری به نظر می‌رسد و بهتر است در این راستا از درمان‌هایی استفاده شود که عوارض ناشی از مصرف داروها که با ناخوشی و افزایش مرگ‌ومیر سالمندان همراه است را دربر نداشته باشد. از آنجایی که پژوهش‌های انجام‌شده ذکر کرده‌اند که مداخلات روان‌شناختی چارچوب نویدبخشی را فراهم کرده است و به نظر می‌رسد که شناخت‌درمانی می‌تواند یکی از روش‌های درمانی سودمند در این زمینه باشد، یکی از راهکارهایی که به نظر می‌رسد سودمند واقع شود، ذهن‌آگاهی است.

از طرفی یکی دیگر از روش‌هایی که می‌توان از طریق آن از عوارض دارویی اجتناب کرد، طب مکمل است و با توجه به اینکه ماساژ از عمومی‌ترین درمان‌های مکمل به حساب می‌آید می‌تواند طبق تحقیقات انجام‌شده منجر به کاهش درد [28] و درمان اختلال خواب [29] شود. از این رو پژوهش حاضر با هدف تعیین اثر مقایسه‌ای و هم‌زمان آموزش ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر ادراک درد، کیفیت خواب و کیفیت زندگی زنان سالمند مبتلا به درد مزمن انجام شد.

روش مطالعه 

مطالعه حاضر یک پژوهش نیمـه‌آزمایشی اسـت. جامعه آمـاری پژوهش شامل تمامی زنان 60 سال به بالای مبتلا به درد مزمن بود که در فاصله زمانی دی 1396 تا اسفند 1396 برای دریافت خـدمات فیزیوتراپی به کلینیک‌ها، بیمارستان و مراکز توان‌بخشی منطقه غرب تهران مراجعه کرده بودند. پـس از توضیح روند اجرای پژوهش، از بین داوطلبین سی بیمـار بـه روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند که به شیوه گمارش تصادفی (بر اساس لیست شماره‌گذاری‌شده) در دو گروه آزمایش و کنترل (پانزده نفر در هر گروه) قرار گرفتند.

نحوه اجرای پژوهش بدین گونه بود که پس از اخذ مجوز لازم از دانشگاه و دریافت کد اخلاق از وزارت بهداشت (کد: IR.IAU.K.REC.1397.51) و انتخاب آزمودنی‌ها، ابتدا پژوهشگر و کمک‌پژوهشگر از واحدهای پژوهش با شرح هدف کلی پژوهش رضایت‌نامه گرفتند. فرم انتخاب واحدهای پژوهش و پرسش‌نامه مربوط به درد در اختیار سالمند قرار گرفت. سالمندان باسواد با توضیحات پژوهشگر، خود اقدام به تکمیل فرم‌ها کردند. در سالمندان کم‌سواد، پژوهشگر پرسش‌نامه‌ها را کامل می‌کرد. افرادی که حداقل نمره 3 کسب می‌کردند، در این پژوهش شرکت داده می‌شدند. سپس برای بیماران توضیح کوتاهی در ارتباط با روش درمان و نحوه برگزاری جلسات درمان داده شد و درنهایت از تمام افراد یک فرم رضایت‌نامه کتبی مبنی بر رضایت از شرکت در جلسات درمان گرفته شد. پس از تکمیل پرسش‌نامه، درنهایت شی بیمار انتخاب‌شده به شیوه‌ی گمارش تصادفی (بر اساس لیست شماره‌گذاری‌شده) در دو گروه آزمایش و کنترل گماشته شدند. پانزده نفر از شرکت‌کنندگان گروه آزمایش در جلسات تعاملی ذهن‌آگاهی و ماساژ درمانی شرکت کردند.

این جلسات با توجه به پروتکل کابات زین [32] و جزوه آموزشی ماساژ آروماتراپی آموزشگاه نوآوران سلامت طی ده جلسه 2 ساعته (به دلیل سالمندی، پس از یک ساعت، 10 دقیقه استراحت وجود داشت) در پنج هفته برگزار شد. پس از پایان جلسات درمان از کلیه‌ی افراد دو گروه درخواست شد تا در جلسه‌ای حضور پیدا کنند و پرسش‌نامه‌های موردنظر در مرحله پس‌آزمون نیز توسط افراد تکمیل شدند. زمان و مکان برگزاری جلسات درمان، از مهر تا اسفند 1396 و در آموزشگاه نوآوران سلامت (رشته بهداشت و ایمنی، گرایش ماساژ) در محدوده غرب شهر تهران بود.

آموزش ذهن‌آگاهی توسط یک دانشجوی دکتری روان‌شناسی سلامت و یک فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد روان‌شناسی بالینی (به عنوان دستیار) که دوره‌های مربوط به ذهن‌آگاهی را گذرانده بودند انجام شد. ماساژ آروماتراپی نیز توسط دانشجوی دکتری روان‌شناسی سلامت که مربی بین‌المللی آموزش ماساژ و همچنین مربی سازمان فنی‌وحرفه‌ای بود انجام پذیرفت. 

عمده‌ترین فنون مبتنی بر ذهن‌آگاهی که به صورت مستمر به آزمودنی‌ها آموزش داده شد عبارت بودند از: ذهن‌آگاهی از احساس‌های بدنی؛ تمرین وارسی بدن؛ ذهن‌آگاهی از تنفس، بدن/ صداها و اشیا؛ ذهن‌آگاهی از خوردن (تمرین کشمش)؛ ذهن‌آگاهی از فعالیت روزمره؛ تمرین‌های «نگاه کردن» یا «شنیدن» 5 دقیقه‌ای؛ ذهن‌آگاهی از رویدادهای روانی (تمرکز بر افکار، هیجان‌ها و تصاویر ذهنی)؛ یوگای کشیدگی؛ مراقبه نشسته و راه رفتن؛ تمرین افکار و احساسات (راه رفتن در خیابان)؛ تمرین ارتباط خلق، افکار و نگرش؛ تقویم رویدادهای خوشایند و ناخوشایند؛ تمرین کشف ارتباط بین فعالیت و خلق؛ فعالیت فهرست لذت و تسلط و غیره. برنامه ماساژ آروماتراپی از نظر نوع، تعداد، مدت‌زمان و تکرار تکنیک‌ها با توجه به شرایط جسمانی بیماران توسط پژوهشگر و مربی آموزش ماساژ با توجه به جزوه آموزشی ماساژ آروماتراپی آموزشگاه نوآوران سلامت طراحی شد.

در کنار درمان ذهن‌آگاهی، ماساژ آروماتراپی اندام‌های محوری (تنه و سر) و اندام‌های ضمیمه‌ای (اندام فوقانی و تحتانی) انجام شد. ماساژ دربرگیرنده ترکیبی از تکنیک‌های نوازشی، ورز دادن، فشاری، لرزشی و ضربه‌ای با استفاده از روغن معطر اسطوخودوس بود که با استفاده از روغن بادام شیرین به عنوان روغن پایه به رقت رسیده بود. ماساژ در محیطی آرام انجام گرفت. ماساژ نوازشی، ورز دادن، فشاری، لرزشی و ضربه‌ای در قسمت‌های اندام‌های محوری (تنه و سر) و اندام‌های ضمیمه‌ای (اندام فوقانی و تحتانی) پس از پایان تکنیک‌های ذهن‌آگاهی که به مدت یک ساعت و 25 دقیقه انجام شد، به مدت 35 دقیقه در هر جلسه انجام گرفت.

شروع ماساژ از ناحیه پشت تنه و اندام فوقانی منطبق با پروتکل با تکنیک‌های ذکرشده به مدت 10 دقیقه انجام گرفت. سپس ماساژ اندام تحتانی، ابتدا پای چپ و سپس پای راست به مدت 10 دقیقه انجام شد. پس از اتمام ماساژ پشت، از آزمودنی خواسته شد تا به رو خوابیده و بعد ماساژ روی پا، ابتدا پای چپ و سپس پای راست به مدت 5 دقیقه انجام پذیرفت. بعد از آن ماساژ شکم و پهلوها و روی دستان شامل انگشتان، مچ دست، ساعد و بازو مطابق با تکنیک‌های قبلی به مدت 5 دقیقه انجام شد و درنهایت ناحیه سر و گردن و سپس در موقعیت نشسته بخش پشت تنه جهت بازگشت بدن به حالت اولیه به مدت 5 دقیقه انجام شد. 

افراد قبل از قرارگیری در گروه‌ها ابتدا توسط آزمون MMSE از نظر اختلالات شناختی بررسی شدند و در صورت عدم اختلال شناختی به صورت تصادفی در گروه‌ها قرار گرفتند. سپس گروه‌ها که شامل 10 درصد کم‌سواد، 60 درصد دیپلم، 20 درصد کارشناسی، 6/6 درصد کارشناسی ارشد و 3/3 درصد دکتری بودند و همچنین 73/3 درصد متأهل، 26/6 درصد مجرد و 16/6 درصد شاغل و 83/3 درصد خانه‌دار بودند، از نظر سه متغیر کیفیت خواب، کیفیت زندگی و درد مزمن در مراحل پیش‌آزمون و پس‌آزمون به کمک ابزارهای زیر ارزیابی شدند.

پرسش‌نامه درجه‌بندی درد مزمن (SF-MPQ-2): پرسش‌نامه درد مک‌گیل در سال ۱۹۹۷ توسط ملزاک ساخته شد [33] و دارای بیست مجموعه عبارت است و هدف آن سنجش درک افراد از درد از ابعاد مختلف درد (چهار بعد ادراک حسی درد، ادراک عاطفی درد، ادراک ارزیابی درد و دردهای متنوع و گوناگون) است. پرسش‌نامه درد مک‌گیل از برجسته‌ترین ابزارهای اندازه‌گیری درد است که برای اولین توسط ملزاک روی ۲۹۷ بیمار که از انواع مختلف دردها رنج می‌بردند مورد استفاده قرار گرفت. نسخه اصلاح‌شده پرسش‌نامه درد مک‌گیل (SF-MPQ‌) نیز توسط ملزاک و همکاران برای یک اقدام کوتاه، اما مفید در زمینه درد ساخته شد که در ۲۵۰ مطالعه به کار گرفته شده است. 
در پژوهش دورکین [34] روایی این پرسش‌نامه مورد تأیید قرار گرفته است. همچنین پایایی آن با استفاده از آلفای کرونباخ محاسبه شد. ضریب آلفا برای کلیه ابعاد 0/83 تا 0/87 به دست آمد. پرسش‌نامه درد مک‌گیل شامل دو عامل مستقل است: یکی تحت عنوان درد حسی که توصیف‌کننده تجربه درد در فرد و دیگری درد عاطفی که تشریح تأثیر احساسی از تجربه درد را نشان می‌دهد.

پرسش‌نامه درد تعدیل‌شده مک‌گیل متشکل از سه بخش است که عبارت‌اند از: بخش اول شامل پانزده توصیف کلامی در دو گروه اصلی (حسی، یازده شاخص، عاطفی، چهار شاخص) که هر توصیف دارای رتبه‌ای خاص در محدوده (بدون درد = 0، خفیف =1، متوسط =2 و شدید =3) است. بخش دوم شامل مقیاس دیداری درد است که از «صفر تا 10» رتبه‌بندی می‌شود و بیمار ارزیابی خود را از درد موجود روی یک خط مدرج از صفر (بدون درد) تا 5 (شدیدترین درد) رتبه‌بندی می‌کند. مقیاس دیداری درد همان خط‌کش درد است که شامل خطی افقی است که از صفر تا 10 مدرج شده و صفر نشانگر بی‌دردی مطلق و 10 نشانه درد غیر قابل تحمل است.

بخش سوم شامل شدت درد در حال حاضر (PPI) در محدوده (0 = بدون درد، 1 = خفیف، 2= ناراحت کننده، 3= زجرآور، 4 = وحشتناک، 5 = مشقت‌بار) است. مجموع نمرات کل درد بیمار برابر با نمره کل حاصل‌شده از کلیه مجموعه‌ها در ابعاد مختلف درد است.
پرسش‌نامه کیفیت خواب پترزبورگ (PSQI): این پرسش‌نامه در سال 1989 توسط دکتر بویسی و همکارانش [35] در مؤسسه روان‌پزشکی پیترزبورگ ساخته شد.

این پرسش‌نامه در اصل دارای نه گویه است، اما چون سؤال پنج، خود شامل ده گویه فرعی است، بنابراین کل پرسش‌نامه دارای نوزده آیتم است که در یک طیف لیکرت 4 درجه‌ای از صفر تا 3 نمره‌گذاری می‌شود. بویس و همکاران که این پرسش‌نامه را برای اولین بار ساختند و معرفی کردند انسجام درونی پرسش‌نامه را با استفاده از آلفای کرونباخ 0/83 به دست آوردند. در نسخه ایرانی این پرسش‌نامه روایی 0/86 و پایایی 0/89 به دست آمد [36].

پرسش‌نامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی (WHOQOL-BREF): مقیاس کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی WHOQOL-BREF دارای 26 سؤال است که به ارزیابی چهار بعد کیفیت زندگی افراد به وسیله یک مقیاس لیکرت 5 درجه‌ای می‌پردازد که عبارت‌اند: سلامت جسمی، سلامت روان، روابط اجتماعی، سلامت محیط اطراف و یک نمره کلی. در ابتدا یک نمره خام برای هر زیرمقیاس به دست می‌آید که باید از طریق یک فرمول به نمره‌ای استاندارد بین صفر تا 100 تبدیل شود.

سؤال‌های 3، 4 و 26 دارای نمره‌گذاری معکوس هستند. این پرسش‌نامه در ایران توسط نجات و همکاران [36] ترجمه و استاندارسازی شده است. ضریب آلفای این پرسش‌نامه در ایران به ترتیب در زیرمقیاس‌ها 0/70,0/73, 0/55, 0/84 بوده است. این ضریب برای کل مقیاس 0/89 است [37]. با توجه به ضرایب یادشده می‌توان پایایی این پرسش‌نامه را مطلوب قلمداد کرد.

برای بررسی روایی و پایایی این پرسش‌نامه پژوهشی روی 1167 نفر از مردم تهران انجام گرفت و به این صورت، پایایی آزمون بازآزمون برای زیرمقیاس‌ها به این صورت به دست آمد: سلامت جسمی 0/77، سلامت روانی 0/77، روابط اجتماعی 0/75، سلامت محیط 0/84. سازگاری درونی نیز با استفاده از آلفای کرونباخ محاسبه شد که در جدول شماره 1 آمده است [38].

داده‌ها در دو سطح توصیفی و استنباطی به کمک نرم‌افزار SPSS نسخه 19 با خطای 0/05 تحلیل شدند. در سطح توصیفی برای توصیف توزیع متغیرها از شاخص‌های فراوانی، درصد فراوانی، میانگین و انحراف معیار و در سطح استنباطی برای آزمون فرض‌های آماری از تحلیل کوواریانس استفاده شد.

یافته‌ها

در جدول شماره 1، نتایج میانگین و انحراف معیار متغیرهای کیفیت خواب، کیفیت زندگی و ادراک درد به تفکیک گروه‌های آزمایش و کنترل در مراحل پیش‌آزمون و پس‌آزمون و پیگیری قابل مشاهده است. پیش از انجام تحلیل داده‌ها با روش تحلیل کوواریانس چندمتغیری، پیش‌فرض‌های آن بررسی شد. نتایج آزمون شاپیروویلک نشان داد که در متغیر کیفیت خواب، سطح معناداری گروه ذهن‌آگاهی و ماساژ 0/465 و سطح معناداری گروه کنترل 0/358 است و همچنین در متغیر کیفیت زندگی، سطح معناداری گروه ذهن‌آگاهی و ماساژ 0/700 و سطح معناداری گروه کنترل 0/190 است و در متغیر ادراک درد سطح معناداری گروه ذهن‌آگاهی و ماساژ 0/748 و سطح معناداری گروه کنترل 0/495 است.

با توجه به مقادیر به‌دست‌آمده که بزرگ‌تر از 0/05، یعنی احتمال خطای نوع اول است، فرض صفر رد نشده و رأی به نرمال بودن داده‌ها داده‌ایم و برای آزمون این متغیرها قادر به استفاده از آزمون‌های پارامتریک شدیم. 

همچنین نتایج آزمون لوین معنادار نبودند که این یافته حاکی از آن است که فرض برابری واریانس‌ها برقرار است. برای بررسی تأثیر آموزش ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر ادراک درد، کیفیت خواب و کیفیت زندگی زنان سالمند مبتلا به درد مزمن از آزمون کوواریانس استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره 2 گزارش شده است.

نتایج تحلیل کوواریانس در جدول شماره 2 نشان می‌دهد که نتایج پس‌آزمون و پیگیری معنادار بوده است و اثر گروه بر متغیرهای وابسته (کیفیت خواب و کیفیت زندگی) معنادار به دست آمد (0/05>P) و دامنه ضریب اتا در پس‌آزمون بین 0/154 تا 0/343 بود که نشان داد تغییرات متغیرهای وابسته به وسیله عمل آزمایشی (تعامل ذهن‌آگاهی ماساژ آروماتراپی) قابل تبیین است. همچنین در مرحله پیگیری نیز نتایج نشان داد که اثر گروه بر متغیر وابسته (ادراک درد) معنادار است (0/05>‌P) در حالی که اثر گروه در این مرحله بر دو متغیر وابسته (کیفیت خواب و کیفیت زندگی) معنادار نیست (0/05<‌P). 

نتایج تحلیل کوواریانس در جدول شماره 3 نشان می‌دهد که نتایج پس‌آزمون (در تمامی مؤلفه‌های ادراک درد به جزء دردهای متنوع) معنادار بوده است و اثر گروه بر متغیرهای وابسته (ادراک حسی درد، ادراک عاطفی درد، ادراک ارزیابی درد، دردهای متنوع و گوناگون) معنادار است (0/05>‌P)، اما اثر گروه در مرحله پیگیری بر متغیر ادراک ارزیابی درد و دردهای متنوع و گوناگون معنادار نیست (0/05<‌P). 

بحث

با توجه به اینکه زنان سالمند مبتلا به درد مزمن از یکسو با مشکلات فراوان سالمندی و از یکسو با درد مزمن مواجه هستند و وجود درد، مشکلات آنان را چند برابر می‌کند، بنابراین می‌بایست در جست‌وجوی راهکاری برای کاهش مشکلات و ارتقای سلامت روان‌شناختی آنان بود. به همین دلیل پژوهش حاضر با هدف اثربخشی ذهن‌آگاهی ماساژ آروماتراپی بر ادراک درد، کیفیت خواب و کیفیت زندگی زنان سالمند مبتلا به درد مزمن انجام شد.

نتایج نشان داد اثر مداخله ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر متغیرهای وابسته (ادراک درد، کیفیت خواب و کیفیت زندگی) معنادار است (0/05>‌P) که این موضوع نشان داد تغییرات متغیرهای وابسته به وسیله عمل آزمایشی (ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی) قابل تبیین است. همچنین در مرحله پیگیری نیز نتایج نشان داد که اثر مداخله بر متغیر وابسته (ادراک درد) معنادار است (0/05>‌P). در حالی که اثر مداخله در این مرحله بر دو متغیر وابسته (کیفیت خواب و کیفیت زندگی) معنادار نیست و به این معناست که اثرات مداخله در طول زمان پیگیری حفظ نشده است.

نتایج پژوهش حاضر مبنی بر اثربخشی معنادار ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر ادراک درد با نتایج پژوهش‌های دیگر که اثربخشی ذهن‌آگاهی [39-42] و ماساژ آروماتراپی [43، 44] را در کاهش ادراک دردهای مزمن تأیید کرده‌اند همسوست. 
ماساژ آروماتراپی با افزایش گردش خون در بافت‌ها و آستانه درد گیرنده‌های عصبی در کاهش ادراک درد مؤثر واقع می‌شود [45]. ماساژ سرعت و جریان خون عروق و عضلات را افزایش می‌دهد و باعث افزایش حجم خون و کاهش سفتی عضلات می‌شود [46].

اثرگذاری ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی در کاهش ادراک درد را می‌توان با نظریه کنترل دروازه که درد را به عنوان پیامد تحریک فیزیولوژیک و نیز عوامل روانی توصیف می‌کند و همچنین آزادسازی اپیوئیدهای درون‌زاد (انکفالین، اندورفین و دینورفین) که باعث کاهش درد می‌شوند [27]، تبیین کرد. 

از طرفی با توجه به اینکه هسته اصلی درمان‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی، پذیرش است، آموزش این تکنیک‌ها به مررو زمان باعث پذیرش تحمل درد در بیماران با درد مزمن می‌شود.

همچنین می‌توان این‌گونه تبیین کرد که چون ذهن‌آگاهی باعث بهبود خلق‌وخوی می‌شود و طبق تحقیقات فیلد و همکاران، باعث افزایش سطح سروتونین و دوپامین می‌شود، می‌تواند بر مؤلفه احساس درد تأثیر گذاشته و در کنار ماساژ مؤثر واقع شود، چراکه احساس درد همیشه دارای یک جزء هیجانی نیز هست و روندی است که فرایندهای فیزیولوژیک و روانی در آن نقش متقابل دارند [47]. از سوی دیگر با توجه به اینکه پس از پیگیری، نتایج با پس‌آزمون، تفاوت معناداری نداشته، مداخله ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی را می‌توان به عنوان یک روش سودمند در کنار سایر درمان‌های پزشکی پیشنهاد داد.

در این پژوهش، نتایج مبنی بر اثربخشی معنادار ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر کیفیت خواب با نتایج پژوهش‌های دیگر که اثر ماساژ آروماتراپی [48-55] و ذهن‌آگاهی [56-58] را بر افزایش کیفیت خواب تأیید کردند همسوست.

این یافته‌ها را می‌توان این‌گونه تبیین کرد که با توجه به اینکه عوامل افزایش‌دهنده فعالیت دوپامینرژیک برای درمان اختلالات خواب شامل خواب‌آلودگی بیش از حد در طول روز تجویز می‌شود [50، 51] و ذهن‌آگاهی منجر به افزایش سطح دوپامین می‌شود [38] و از طرفی ماساژ آروماتراپی باعث آزادسازی ایپیوئیدهای درون‌زاد و انتقال دهنده‌های عصبی شامل انکفالین، آندروفین، نورآدرنالین و سروتونین می‌شود [27]، درمان ذهن‌آگاهی ماساژ آروماتراپی می‌تواند بر کیفیت خواب مؤثر واقع شود.

همچنین نتایج پژوهش حاضر مبنی بر اثربخشی معنادار ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی بر کیفیت زندگی با نتایج پژوهش‌های دیگر که اثر ماساژ آروماتراپی [38] و ذهن‌آگاهی [52، 59، 60-62] را بر افزایش کیفیت خواب تأیید کردند همسو و با پژوهش عالمی و همکاران [63] ناهمسوست.

با توجه به محتوای جلسات ذهن‌آگاهی مبتنی بر کاهش استرس، تأکید این برنامه بر به کار بردن تکنیک‌های کاهش استرس و مقابله با درد و هوشیار بودن نسبت به وضع خویش است. رها کردن مبارزه و پذیرش وضعیت موجود بدون قضاوت، مفهوم اصلی و اساسی در برنامه ذهن‌آگاهی مبتنی بر کاهش استرس است [60]. درواقع تغییر در پذیرش بدون قضاوت کردن با بهبود در کیفیت زندگی ارتباط دارد [52]. ذهن‌آگاهی مبتنی بر کاهش استرس روشی است جدید و شخصی که فرد را برای مقابله کردن با استرس آماده می‌کند.

بنابراین از آنجا که کیفیت زندگی به طور معنی‌داری با استرس و افسردگی همبستگی دارد، انتظار می‌رود با انجام تمرینات منظم ذهن‌آگاهی تغییرات مثبتی در برخی از کارکردهای روان‌شناختی مانند کاهش استرس، افزایش بهزیستی و سلامت روان ایجاد شود و درنهایت منجر به بهبود کیفیت زندگی در سالمندان مبتلا به درد مزمن شود.

همچنین دلیل عدم همسویی این پژوهش با پژوهش عالمی و همکاران را می‌توان این‌گونه تبیین کرد که در این پژوهش، ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی به صورت هم‌زمان بر یک گروه اعمال شده است و این در حالی است که در پژوهش عالمی و همکاران، ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی به صورت جداگانه بر روی گروه‌ها اجرا شده بود.

از طرفی بین نمرات پس‌آزمون و پیگیری در متغیر کیفیت خواب و کیفیت زندگی تفاوت معناداری مشاهده شد که می‌توان این‌گونه آن را تبیین کرد که چون جلسات به یک‌باره قطع شده و اضافه کردن فاصله درمان به مرور زمان انجام نشده است، پس از طی زمان اثر درمان از بین رفته است.

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، درمان هم‌زمان ذهن‌آگاهی ماساژ آروماتراپی می‌تواند در کنار سایر درمان‌های مورد استفاده برای بیماران مبتلا به درد مزمن به عنوان درمان مکمل مناسب به کار گرفته شود. 

نتیجه‌گیری نهایی

نتایج پژوهش حاضر نشان داد که مداخله هم‌زمان ذهن‌آگاهی و ماساژ آروماتراپی باعث کاهش ادراک درد، بهبود کیفیت خواب و کیفیت زندگی زنان سالمند مبتلا به درد مزمن می‌شود. بنابراین با توجه به نتایج حاصل از پژوهش می‌توان گفت به‌کارگیری تکنیک‌های ماساژ به عنوان استراتژی غیردارویی در کنار دیگر روش‌های درمانی و همچنین واکسینه کردن بیمـار علیه تفکر منفی و نـشخوار فکری علیه درد، و آموزش مهارت‌های خودمراقبتی از طریق ذهن‌آگاهی، باعث کاهش شدت درد و احساس آرامش در سالمندان شده و درنتیجه امکان مداخلات پرعارضه طبی محـدودتر و احتمال نـاتوانی عملکردی کمتر می‌شود و می‌تواند در سازگاری بهتر بیماران مبتلا به دردهای مزمن نقش مؤثری ایفا کند و با توجه به اینکه روشی ساده، بی‌خطر، ارزان و مقرون‌به‌صرفه است، استفاده از آن توصیه می‌شود.

نتایج این تحقیق می‌تواند به منظور حفظ و ارتقای سلامت سالمندان در سطح کشور و ارائه خدمات درمانی به سالمندان بیمار در نظام‌های درمانی و مراقبتی به کار گرفته شود. در پژوهش حاضر از روش نمونه‌گیری در دسترس استفاده شد. جامعه آماری آن شامل زنان سالمند مبتلا به درد مزمن بود و در تعمیم نتایج به نمونه‌های دیگر باید احتیاط لازم صورت گیرد. همچنین با توجه به اینکه جمعیت موردمطالعه زنان سالمند بودند امکان خطا در تکمیل پرسش‌نامه‌ها وجود داشت.

بر همین اساس پیشنهاد می‌شود تحقیقات دیگری بر روی نمونه‌های بزرگ‌تری انجام گیرد و برای تعمیم مناسب‌تر و بهتر نتایج، پژوهش‌های مشابهی در سایر مراکز درمانی و در سایر گروه‌های سنی نیز انجام گیرد و از دیگر روش‌های رایحه‌درمانی نیز برای تسکین درد و بهبود کیفیت خواب استفاده شود و از طرفی جلسات به صورت ناگهانی قطع نشود و اتمام درمان به مرور زمان و اضافه کردن فاصله درمان صورت پذیرد.

مقاله اصلی را در اینجا بخوانید.