فهرست
چکیده
به‌منظور طراحی یک برنامه مداخله‌ای مناسب جهت کاهش علائم‌جسمی و روانی بیماران مبتلا به مولتیپل‌اسکلروزیس (ام.اس)، تأثیر ماساژ بر روی این بیماری به‌عنوان یک طب مکمل باید مورد بررسی قرار بگیرد. لذا این مطالعه مروری، به‌منظور تعیین میزان تأثیر ماساژ بر علائم بیماری‌ام.اس صورت گرفت. خلاصه مقالات پایگاههای اطلاعاتی ایرانداک، نور، SID، Google scholar، Elsevier مورد بررسی قرارگرفت و مقالاتفارسی مربوطه از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۷ و مقالات انگلیسی‌زبان مربوطه از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۱۸ بررسی شدند.
کلیدواژه‌های ماساژ، ام.اس، مولتیپل اسکلروزیس، Massage، Ms، Multiple Sclerosis، در ترکیب با واژگان کیفیت‌زندگی، کیفیت‌خواب، درد، Quality of life، Sleep quality، The pain مورداستفاده قرارگرفت. با توجه به شاخص‌های تعیین‌شده، از ۷۵۰ مقاله‌فارسی و ۶۸۰ مقاله‌انگلیسی به‌دست‌آمده، نهایتاً ۱۰ مقاله فارسی و ۱۵ مقاله‌انگلیسی وارد این مطالعه شده و میزان تأثیر ماساژ بر علائم‌جسمی و روانی بیماران مبتلا به ام.اس خلاصه و سپس مقایسه شد.
علائم‌جسمانی ام.اس شامل خستگی، درد مزمن، اختلال-عملکردرودهای، تعادل، قدرتعضلانی، تاریدید، دوبینی و علائم روانی شامل کاهش‌کیفیت زندگی، افسردگی، اضطراب و کیفیت‌پایین‌خواب می‌شود.
نتیجه تحقیقات مداخله‌ای نشان دادند که کاهش درد، خستگی، افسردگی و اضطراب، همچنین بهبودکیفیت‌زندگی و عملکردرودهای از مهم‌ترین دستاوردهای کاربرد ماساژ است. البته با توجه تنوع سبک‌های ماساژ، نیاز به تحقیقات جامع‌تری در مورد مقایسه تأثیر انواع مختلف ماساژ بر علائم بیماری‌ام.اس وجود دارد.
مقدمه
بیماری خودایمنی (Autoimmune disease) به دسته‌ای از بیماریها گفته می‌شود که بر اثر خودایمنی ایجاد شوند. بیماری خودایمنی هنگامی رخ می‌دهد که دستگاه ایمنی بدن به اشتباه حمله به خود بدن را آغاز می‌کند. بیماریهای خودایمنی می‌توانند اندامها و بافت‌هایی از جمله گلبولهای سرخ خون، عروق خونی، غده تیروئید، لوزالمعده، عضلات، مفاصل و پوست را درگیر کنند.
از جمله بیماریهای خودایمنی شناخته‌تر می‌توان به مولتیپل اسکلروزیس (ام.اس) اشاره کرد که روی نواحی متعددی از سیستم عصبی مرکزی تأثیر می‌گذارد، ام.اس با سه مشخصه التهاب، تخریب میلین و اسکار مشخص می‌شود.Kasper et al, 2005) متین فر و همکاران، ۱۳۹۶). علت بیماری به طور دقیق مشخص نیست اما به نظر می‌رسد که فعال شدن مکانیسمهای ایمنی علیه آنتی ژن میلین در ایجاد بیماری دخیل باشند (Smeltzer et al,.2005) با این حال، بستگی به موضع درگیری سیستم عصبی مرکزی، علائم و نشانه‌های ام.اس، متغیر و متعدد هستند و ضایعه (پلاک) یا ترکیبی از ضایعات را موجب می‌شود (پیامنی و میری، ۱۳۹۰).
ویژگی غیر قابل پیش‌بینی بودن بیماری، چالش‌های بسیاری را پیش روی مددجویان و خانوادههایشان قرار می‌دهد، مسیر بیماری از فردی به فرد دیگر متفاوت است و توزیع و پراکندگی اتفاقی پلاکهای ام.اس چندین نوع تظاهرات بالینی را ایجاد می‌نماید (Soheilishahreza,. (2014
به طور کلی علائم جسمانی مرتبط با ام.اس شامل خستگی عمومی، درد مزمن، ضعف عضلانی، اسپاسم، آتاکسی، اختلالات حسی- حرکتی و مشکلات شناختی-گفتاری، اختلال در عملکرد دفعی و جنسی، تاری دید و دوبینی بوده و علائم روانی این ناهنجاری عبارت است از اختلالات و کیفیت پایین خواب، افسردگی و سطوح بالایی از استرساتونومیک که موجب کاهش کیفیت زندگی می‌شوند (متین فر و همکاران، ۱۳۹۶، مشتاق و همکاران، ۱۳۹۵، بحرینی‌همکاران، ۱۳۹۰).
بیماری‌ام.اس در مقایسه با دیگر بیماریهای نورولوژیک بیشترین شیوع را در میان جوانان دارد (متین فر و همکاران، ۱۳۹۶) و در زنان بسیار شایع‌تر از مردان است. شروع آنغالبا در سنین ۲۰ تا ۴۰ سال و یا ۱۸ تا ۳۵ سال گزارش شده است. (Karimi et al, 2016) این بیماری یک بیماری مزمن و غیرقابل‌درمان است. (Soheilishahreza, 2014) درواقع طبق نظر مک‌کلارگ و همکاران (۲۰۱۷) و پدریتی و همکاران (۲۰۰۱) می‌توان گفت که‌ام.اس یک بیماری طول عمر است که‌عمدتا بر بزرگسالان جوان تأثیر می‌گذارد.
این بیماری اغلب سالهایی رخ می‌دهد که فرد در آن سالها انتظار سلامتی دارد و با ایجاد بیماری و به دلیل اینکه طبیعت دورههای بیماری‌ام.اس غیرقابل‌پیش‌بینی هست، تعدادی از بیماران، ممکن است احساس کنند که قادر به برنامه‌ریزی برای آینده نیستند. (Masoodi, 2006)
مناطقی چون اروپا، ایالاتمتحده، کانادا، نیوزیلند، جـزء منـاطق بـا شـیوع بـالای ایـن بیماری به‌حساب می‌آیند. بـر طبـق گـزارش سـازمان جهــانی بهداشــت (WHO) و مرکــز منــابع بیماری‌ام.اس (Multiple Sclerosis Resource Center) ایران جزء مناطق با شیوع کم هست (۴ نفـر در هـر ۱۰۰ هـزار نفـر). البته به‌استثناء دو شهر تهران و اصفهان که جزء منـاطق بـا شیوع متوسط ام.اس به‌حساب می‌آیند (قنواتی و همکاران،. (2013
انجمن ملی مولتیپل اسکلروزیس آمریکا در سال ۲۰۰۱ اعلام کرد که، در حدود ۵/۲ میلیون نفر در دنیا به این بیماری مبتلا هستند و هر هفته ۲۰۰ نفر به آنها اضافه می‌شود و ۸۰ درصد مبتلایان به این اختلال درجاتی از ناتوانی را دارا می‌باشند. (Kasper et al, 2001) همچنین در سالهای اخیر تعداد زنان مبتلا به ام.اس ۵۰ درصد افزایش یافته است، درصورتی‌که در مردان ثابت باقی‌مانده است‌تقریبا. ۷۰-۷۵ درصد از بیماران مبتلا به ام.اس، زنان هستند (Karimi et. (al, 2016
این بیماری استقلال و توانایی فرد را برای شرکت مؤثر در خانواده و اجتماع تهدید می‌کند و بیماران را به‌سوی احساس فقدان شایستگی و اطمینان از خود سوق داده و اطمینان فرد از بدن و سلامتی خودش مخدوش می‌شود. (Murgante, 2000) از طرفی هزینه مربوط به بیماری نیز بسیار بالا هست به‌گونه‌ای که این هزینه در آمریکا سالیانه ۲/۵ بیلیون دلار تخمین زده شده است.
میزان مرگومیر براثر مولتیپل اسکلروزیس در آمریکا در طول دو دهه گذشته در حدود ۲۵ درصد افزایش یافته است. با توجه به گسترش روزافزون بیماری، میزان مرگومیر بالا، صرف هزینه‌های کلان، مشکلات متعدد و گوناگون بیماران مولتیپل‌اسکلروزیس، توجه و رسیدگی به این بیماران و تلاش در جهت کاهش مشکلات و علائم این بیماران امری ضروری به شمار می‌آید (غفاری و همکاران، ۱۳۸۷).
از طرفی با توجه به مشکلات و عوارض زیاد ناشی از دارودرمانی، استفاده از روشهای غیردارویی که بتوانند باعث کاهش مشکلات و ارتقاء کیفیت زندگی شوند ضروری به نظر می‌رسد. (Karimi et al, 2016) افراد مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس MS) معمولاً) در مراقبت از خود به‌طور فعال مشغول به فعالیت بوده و بسیاری از آنها برای دستیابی به درمان علائم کمک می‌کنند تا به طب مکمل و جایگزین (CAM) کمک کنند. (Smond and Long, 2008)
طب مکمل و جایگزین به‌عنوان مداخله‌ای برای بسیاری از تشخیص‌های پرستاری به کار می‌رود و به همین دلیل در طبقه‌بندی مداخلات پرستاری از آن نام برده شده است. (Karimi et al, 2016) یکی از مداخلاتی که در زندگی این بیماران، منجر به بهبود کیفیت زندگی افراد بیمار می‌شود، ماساژ، به شکل درمانی آن است (متین فر و همکاران، ۱۳۹۶).
ماساژ به‌عنوان یک روش درمانی شامل مالیدن، نوازش کردن، ضربه زدن آهسته و مشت‌ومال دادن یک قسمت یا تمامی بدن به‌منظور رفع اختلالات فیزیکی و حسی، افزایش جریان خون، آرام بخشی، کاهش فشار عضلات و بهبود سلامت عمومی نیز تعریف‌شده است. (Karimi et al, 2016)
تحقیقات اندکی پیرامون ماساژ و تأثیر درمانی آن بر بیماران مبتلا به ام.اس انجام شده است. در حال حاضر بیش از ۸۰ نوع ماساژ وجود دارد که از بین آنها، تعدادی بسیار آرامبخش، ساده و سبک بوده و درنتیجه تحملش برای تمام بیماران ازجمله بیماران مبتلا به ام.اس بسیار راحت هست ازاین‌رو به‌وسیله بیشتر متخصصین ماساژ درمانی موردتوجه قرار گرفته است. (Howarth and Freshwater, 2004)
معمولاً همراه با ماساژ درمانی از خواص روغن‌های گیاهی نیز استفاده می‌شود. درواقع همراه شدن روغن با ماساژ، موجب تسهیل ورود و جذب روغن از طریق پوست به بدن می‌شود و اثرات گیاهی خود از قبیل آرام بخشی، ضد دردی، ضد اسپاسم و گرفتگی را اعمال می‌کند (خاچیان و همکاران، ۱۳۹۷).
در میان افراد جوان و مسن، ماساژ درمانی یکی از رایج‌ترین روشهای به‌کار رفته در میان طب مکمل می‌باشد و بررسی‌های صورت گرفته بر روی ماساژ، مزیت‌های مربوط به نتایج فیزیکی را نشان می‌دهد از جمله درمان کمردرد، سندرم تونل کارپال، علائم درد و خستگی (Karimi et al,. (2016
ازاین‌رو با توجه به افزایش تعداد بیماران مبتلا به ام.اس در ایران، هزینه‌های بالای درمان، جوان بودن جمعیت بیماران ام.اس و مشکلات متعدد این افراد برای داشتن یک زندگی عادی، ضروری به نظر می‌رسد که به دنبال یک درمان مکمل کم‌هزینه و مؤثر برای این بیماران باشیم. ماساژ می‌تواند یکی از این درمانها باشد که پزشکان می‌توانند در کنار درمان دارویی به بیمار، تجویز کنند تا روند کاهش علائم جسمی و روانی بیماری را سرعت ببخشند.
ضمن اینکه گنجاندن آموزش ماساژ در برنامه‌های انجمن ام.اس هر شهر می‌تواند به خانوادهها در کاهش هزینه‌ها کمک کند. همچنین این برنامه می‌تواند به کاهش هزینه‌هایی که این بیماری به وزارت بهداشت و درمان کشور، تحمیل می‌کند کمک نموده و این بیماران را هرچه سریع‌تر به سطح قابل قبولی از کیفیت زندگی برساند. همچنین مطالعه بر روی انواع دیگر ماساژ می‌تواند الگوی کاربردی مؤثر جهت تحقیقات در آینده برای کاهش علائم جسمی و روانی بیماری‌ام.اس باشد.
بنابراین هدف این مطالعه، بررسی تأثیر ماساژ به جهت کاهش علائم‌جسمی و روانی بیماران مبتلا به مولتیپل‌اسکلروزیس (ام.اس)، به‌عنوان یک طب مکمل می‌باشد.
روش تحقیق
برای رسیدن به هدف پژوهش، مطالعاتی در مورد بررسی تأثیر ماساژ بر روی علائم جسمی و روانی بیماران مبتلا به ام.اس را مورد بررسی قرار دادیم. این یک مطالعه مرور سیستماتیک بود که کلیه مقالات منتشر شده در مورد موضوع مورد نظر مورد بررسی قرار گرفتند. فرایند انتخاب مقالات شامل چندین مرحله بود.
در ابتدا خلاصه مقالات پایگاههای اطلاعاتی ایرانداک، نور، SID، Google scholar، Elsevier مورد بررسی قرارگرفت و مقالاتفارسی مربوطه از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۷ و مقالاتانگلیسی‌زبان مربوطه از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۱۸ بررسی شدند. کلیدواژه‌های ماساژ، ام.اس، مولتیپل اسکلروزیس، Massage، Ms، Multiple Sclerosis، در ترکیب با واژگان کیفیت‌زندگی، کیفیت‌خواب، درد، Quality of life، Sleep quality، The pain مورداستفاده قرارگرفت.
با توجه به شاخص‌های تعیین‌شده، از ۷۵۰ مقاله‌فارسی و ۶۸۰ مقاله‌انگلیسی به‌دست‌آمده در مرحله اول پس از گذر از مراحل بازبینی و گزینش و حذف مقالات نامرتبط، تکراری و فاقد معیار ورود به پژوهش، نهایتاً ۱۰ مقاله‌فارسی و ۱۵ مقاله‌انگلیسی وارد این مطالعه شده و میزان تأثیر ماساژ بر علائم‌جسمی و روانی بیماران مبتلا به ام.اس خلاصه و سپس مقایسه شد.
از ابزار مورداستفاده در این مقالات می‌توان به پرسشنامه مقیاس سنجش میزان خستگی FSS، پرسشنامه سیستم امتیازدهی یبوست CSS، پرسشنامه وضعیت سلامت MHI و پرسشنامه وضعیت سلامت روان MAS اشاره کرد.
یافته‌ها
با توجه به مسئله اصلی پژوهش در سه زمینه متفاوت، نتیجه مطالعات بررسی شده گزارش می‌شوند:
- مطالعات توصیفی: در این زمینه فقط یک مقاله به دست آمد که نتیجه نظرسنجی از بیماران مبتلا به ام.اس را در مورد درمانهای تکمیلی اثرگذار بر کاهش علائم بیماری را بیان می‌کند.
- مطالعات مروری: محقق در مطالعات مورد بررسی، نتایج دو مقاله مروری را نیز بررسی می‌کند.
- مطالعات مداخله‌ای (نیمه‌تجربی): در این مطالعه نتیجه بررسی ۲۲ پژوهش مداخله‌ای در رابطه با موضوع مورد بررسی نیز بیان می‌شود.
بحث و نتیجه‌گیری
این مطالعه، مرور سیستماتیک با هدف تعیین میزان تأثیر انواع ماساژ بر علائم جسمی و روانی بیماران مبتلا به مولتیپل-اسکلروزیس (ام.اس) صورت گرفت. بر اساس مطالعات بررسی شده ماساژ به‌طورکلی در کاهش این علائم، نقش دارد. از شایع‌ترین علائم جسمانی این بیماری می‌توان به خستگی اشاره کرد. بیش از ۹۲ درصد بیماران ام.اس از خستگی رنج می‌برند. (Karimi et al, 2016)
کریمی و همکاران (۲۰۱۶) در پژوهشی نیمه تجربی دریافتند که با توجه به اینکه شدت خستگی در سالمندان مبتلا به ام.اس شیوع بالایی دارد، اجرای ماساژ استروک سطحی پشت که مداخله‌ای سبک و قابل‌تحمل برای سالمندان است توسط مراقبین و پرستاران، می‌تواند در کاهش خستگی این افراد مؤثر باشد، همچنین بکوس و همکاران (۲۰۱۶) ماساژ را مداخله‌ای امن و سودمند برای مدیریت خستگی و درد در افراد مبتلا به ام.اس می‌دانند. در بررسی‌ها مشخص شد که ماساژ SSBM هم به‌عنوان یک روش مکمل غیرتهاجمی، می‌تواند مداخله مؤثر برای کاهش خستگی و اضطراب در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس باشد. (Atashi, 2014)
ریگی و همکاران (۱۳۹۵) در پژوهشی به بررسی تأثیر ماساژ بازتابی پا بر خستگی زنان مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس پرداخته و بیان کردند که ماساژ بازتابی پا باعث کاهش خستگی در این افراد می‌شود. بحرینی و همکاران (۱۳۹۰) نیز در دو پژوهش جداگانه به این نتیجه رسیدند که ماساژ، صرفنظر از نوع روغن، تأثیر قابل‌توجهی برشدت خستگی بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس می‌گذارد.
ولی تأثیر ماساژ رایحه‌درمانی (با روغن معطر) در کاهش شدت خستگی نسبت به ماساژ با روغن غیرمعطر به‌تنهایی بیشتر باشد. همچنین به نظر می‌رسد اجرای تکنیک رفلکسولوژی در تسکین شدت درد و خسـتگی مبتلایـان بـه ام.اس مؤثر است. (Soheilishahreza, 2014)
در پژوهشی دیگر، نوری و همکاران (۱۳۹۳) بیان می‌دارند که شش هفته ماساژ اندام تحتانی، بر میزان تعادل و خستگی بیماران ام.اس تأثیر معناداری دارد. درمجموع ماساژ به‌عنوان یکی از درمانهای مکمل جهت کاهش احساس خستگی در بیماران مبتلا به ام.اس می‌تواند جایگزین مناسبی برای برخی داروها باشد.
درد مزمن، نشانه جسمی دیگری است که میزان شیوع آن در بین ۲۹ تا ۸۶ درصد بیماران گزارششده است. (Soheilishahreza, 2014) نظری و همکاران (۲۰۱۶) در مطالعه‌ای بر روی زنان مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس به مقایسه اثرات دو روش رفلکسولوژی و آرامسازی در کاهش درد ناشی از ام.اس پرداخته و بیان می‌کند که هر دو مداخله مؤثر هستند.
بااین‌حال، اثر کاهش رفلکسولوژیک بیشتر از آرامسازی است. در یک مطالعه دیگر با هدف مقایسه ماساژ درمانی و ورزشدرمانی در بیماران مبتلا به مولتیپل‌اسکلروزیس مشخص گردید که ماساژ درمانی می‌تواند مؤثرتر از ورزش درمانی باشد.
علاوه بر این، ترکیبی از ماساژ و ورزشدرمانی می‌تواند کمی مؤثرتر از ورزشدرمانی صرف باشد. (Negahban et al, 2013) هاوارد و همکاران (۲۰۰۴) در بررسی مزایای ماساژ آروماتراپی، از آن به‌عنوان یک استراتژی مدیریت درد برای بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس یاد می‌کند، برخلاف هوو ارث و همکاران (۲۰۰۲) که معتقد است اگرچه آروماتراپی، درد را درمان نمی‌کند ولی به بهبود برخی از اختلالات خواب و بی‌ثباتی مفاصل و عضلات کمک می‌کند و به بیماران آرامش و حس بهتری را می‌بخشد. تحقیق شوریده و همکاران (۱۳۸۶) نشان می‌دهد که ماساژ به هر دو روش عطر درمانی (روغن منتول) و ماساژ با ماده بی‌اثر (روغن بادام شیرین) می‌تواند بر کاهش شدت درد تأثیر بگذارد. ولی تأثیر ماساژ با منتول (حاوی اسانس نعنا فلفلی) بیشتر از ماساژ با روغن بادام شیرین بوده است.
سهیلی و همکاران (۱۳۹۳) نیز در تحقیق خود بر روی زنان مبتلا به ام.اس، ماساژ رفلکسولوژی را به‌عنوان یک روش مؤثر در تسکین شدت درد و خسـتگی پیشنهاد می‌کند. با بررسی‌های انجامشده محقق، ماساژ را به‌عنوان یک روش سودمند در جهت کاهش درد بیماران مبتلا به ام.اس پیشنهاد می‌کند.
اختلال عملکرد رودهای یکی دیگر از عوارض جسمی‌ام.اس است که شامل ایجاد مشکل در دفع مدفوع، یبوست، اسهال و تخلیه ناقص روده بیماران است. مک کلارگ و همکاران (۲۰۱۸) در سه تحقیق جداگانه در سالهای ۲۰۱۱، ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ به بررسی اثر ماساژ شکمی در اختلال عملکرد رودهای بیماران ام.اس پرداخته و به این نتیجه می‌رسد که ماساژ شکمی بدون هیچ عوارض جانبی کاهش یبوست، دفع مدفوع راحت‌تر، تخلیه کامل‌تر و اشتهای بهبودیافته را به همراه دارد.
بکوس و همکاران (۲۰۱۶)، نگهبان و همکاران (۲۰۱۳)، سیونر و همکاران (۲۰۰۳)، هووارث (۲۰۰۲)، متین فر و همکاران (۱۳۹۷)، نوری و همکاران (۱۳۹۳) و طهماسبی و همکاران (۱۳۸۹) در جریان تحقیقات خود به تأثیر ماساژ بر روی کاهش سایر علائم جسمی بیماران ام.اس ازجمله اسپاسم، بی‌ثباتی مفاصل و عضلات، ناتوانی عملکردی و بهبود دامنه حرکتی، انعطافپذیری، ضربان قلب، بهبود درشدت بیهوشی، تعادل پویا، سرعت پیادهروی، عملکرد جسمانی و همچنین بهبود درشدت بیهوشی اشاره کردهاند.
از مهم‌ترین علائم روانی بیماری‌ام.اس می‌توان کیفیت زندگی را نام برد. متین فر و همکاران (۱۳۹۷) در تحقیقی با مقایسه اثر ایروبیک و ماساژ بر روی علائم روانی‌ام.اس به این نتیجه رسیدند که در متغیر کیفیت زندگی، بین هر دو گروه تمرینی و کنترل تفاوت معناداری وجود دارد اما ایروبیک در آب شاخص کیفیت زندگی را به میزان بیشتری بهبود می‌بخشد. نوری و همکاران (۱۳۹۳) و طهماسبی و همکاران (۱۳۸۹) در گروه تمرینی خود به بهبود شاخص کیفیت زندگی بیماران مبتلا به ام.اس پس از یک دوره ماساژ درمانی تأکید می‌کنند.
از دیگر علائم متداول روانی درام. اس که باعث کاهش کیفیت زندگی می‌شود می‌توان به اختلالات و کیفیت پایین خواب اشاره کرد. هاروارد و همکاران (۲۰۰۴) و هووارث (۲۰۰۲) از مزایای ماساژ آروماتراپی در بیماران مبتلا به ام.اس به بهبود کیفیت خواب و احساس راحتی بیماران اشاره می‌کنند. صابرمقدم و همکاران (۱۳۹۴) و بحرینی و همکاران (۱۳۸۹) در بررسی مزایای ماساژ درمانی بر روی بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس به بهبود کیفیت خواب این بیماران تأکید می‌کنند.
نشانه‌های روانی شایع دیگر در بین بیماران مبتلا به ام.اس افسردگی، اضطراب و اعتمادبه‌نفس پایین است. هیونتلی و همکاران (۲۰۱۷) در یک مقاله مروری به بررسی درمانهای مکمل و جایگزین (CAT) برای درمان علائم مولتیپل اسکلروزیس پرداخته و پس از بررسی مقالات مربوطه بیان می‌دارد که ماساژ، bodywork و مشاوره روانشناختی باعث بهبود افسردگی، اضطراب و اعتمادبه‌نفس بیمار می‌شود.
آتشی و همکاران (۲۰۱۴) نیز از ماساژ SSBM به‌عنوان یک روش مکمل غیرتهاجمی که می‌تواند مداخله مؤثر برای کاهش خستگی و اضطراب در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس باشد نام می‌برد. هرناندز و همکاران (۱۹۹۸) در پژوهشی بر روی بیماران ام.اس دریافتند که این بیماران پس از جلسات ماساژ دارای اضطراب پایین و افسردگی کمی بودند و تا پایان مطالعه، عزتنفس، تصویر بدنی و تصویر بهبود بیماری و افزایش عملکرد اجتماعی بیماران افزایش یافت.
اسموند و همکاران (۲۰۱۸) در نتیجه‌گیری یک مطالعه توصیفی بیان می‌کند که شش درمان رفلکسولوژی، ماساژ، یوگا، آرامش و مراقبه، طب سوزنی و هرکدام از یک‌چهارم تا دوپنجم به‌عنوان بسیار مفید توسط بیماران ارزیابی شدند.
درمانهای مکمل بسیار ارزشمند هستند، زیرا علائم تأثیرگزار بر کیفیت زندگی بیماران را کاهش داده یا کنترل می‌کنند. نتیجه تحقیقات مداخله‌ای بررسی شده در این تحقیق نشان دادند که کاهش‌درد، خستگی، افسردگی و اضطراب، همچنین بهبودکیفیت‌زندگی و عملکردرودهای در بیماران مبتلا به ام.اس از مهم‌ترین دستاوردهای کاربرد ماساژ است. البته با توجه به تنوع سبک‌های ماساژ، نیاز به تحقیقات جامع‌تری در مورد مقایسه تأثیر انواع مختلف ماساژ بر علائم بیماری ام.اس وجود دارد.
مقاله اصلی را در اینجا بخوانید.