فهرست
چکیده
نوروپاتی دیابتی از عوارض دیابت است که با ایجاد بی‌حسی در پاها، اختلال در حس عمقی بدنبال تخریب آورانهای عصبی، موجب اختلال در تعادل می‌شـود. هدف از مطالعه حاضر بررسی تأثیر ماساژ رفلکسولوژی بر تعادل و حس عمقی بیماران نوروپاتی دیابتی اندام تحتانی می‌باشد.
روش‌ها: ۲۳ بیمار مبتلا به نوروپاتی دیابتی با میانگین قد ۹/۵±۹/۱۵۸ (سانتی‌متر) وزن ۷۳/۱۰±۷۷/۷۰ (کیلوگرم)، سن ۶۱/۶±۱۵/۵۲ (سال) بـه صـورت تصـادفی انتخاب و به دو گروه ماساژ رفلکسولوژی (۱۲ نفر) و کنترل (۱۱ نفر) تقسـیم بنـدی شـدند. تعـادل بـه وسیله (شـارپند رومبـرگ، بـرگ) و حـس عمقی (گونیـامتر) اندازهگیری شدند. گروه تجربی، ۶ هفته (سه جلسه در هفته و ۳۰ دقیقه) تحت ماساژ قرار گرفتند. داده‌های به دست آمده با استفاده از آزمون آماری تـی زوجـی و مستقل تجزیه تحلیل شد.
نتیجه گیری: برنامه ماساژ رفلکسولوژی درافزایش تعادل و حس عمقی در بیماران مبتلا به نوروپاتی دیابتی مؤثر بود.
مقدمه
دیابت بیماری متابولیک پیچیـدهای اسـت کـه یکـی از دلایـل آن کاهش در ترشح انسولین، افزایش قند خون و اختلال در سوخت و ساز کربوهیدرات، چربی و پروتئین مشـخص می‌شـود (۱). یکـی از عـوارض دیابت، نوروپـاتی دیـابتی مـی‌باشـد کـه نـاهمگن بـوده و قسـمت‌های مختلفی از سیستم عصبی را تحت تأثیر قرار می‌دهد کـه در نتیجـه بـا توجه به محل و نوع الیاف عصبی درگیر تظاهرات بالینی مختلفی بـروز می‌کند.
از میان نوروپاتی‌های دیابتی، نوروپاتی مزمن حسـی – حرکتـی متقارن انتهایی یا نوروپاتی محیطی دیابتی از همـه شـایع‌تر اسـت (۲). این بیماری با ایجاد بی‌حسی در پاها و اختلال در درک حـس عمقـی بدنبال تخریب آورانهای عصبی اندام تحتانی موجب اختلال در حفـظ تعادل و کنترل وضعیت می‌شود (۳). به دنبال اختلال در حفـظ تعـادل، احتمال افتادن افراد مبتلا به نوروپاتی دیابتی ۱۵ برابـر بیشـتر از افـراد
سالم و بیماران دیابتی بدون نوروپاتی است (۲). از سویی دیگـر فقـدان حس عمقی در بیماران مبتلا به نوروپاتی محیطی دیابتی (DPN) منجر به عدم تعادل وضعیتی و در نتیجه تحـت تـأثیر قـرار گـرفتن کیفیـت عملکرد فعالیت‌های روزانه زندگی آنها می‌شود (۴). مشخصـه نوروپـاتی دیابتی، تخریب پیشروندهی الیاف عصبی است که عملکرد عصـب را از محیط به سمت مناطق بالـاتر مختـل می‌سـازد. نوروپاتی‌هـای دیـابتی ناهمگن بوده و بخش‌های مختلفی از سیستم عصبی را تحت تأثیر قـرار می‌دهد که در نتیجـه وابسـته بـه محـل و نـوع الیـاف عصـبی درگیـر تظاهرات بالینی مختلفی بروز می‌کند (۴).
درد شدید، کـاهش و فقـدان حس از عوارض نوروپاتی دیابتی است (۵). نوروپاتی منجر به بی‌حسی و گاهی اوقات درد و ضعف در دستها، بازوها، پاها و اندام تحتانی شـده، به ویژه در بخش‌های دیستال اندام تحتـانی بـه ناهنجاری‌هـایی در راه رفتن منجر می‌شود (۶).
حال با توجه به مواردی که ذکر گردید ضرورت و اهمیت انجام این تحقیق از چند جهت حائز اهمیت می‌باشد. نخست اینکه بـا توجـه بـه وجود مشکلات تعـادلی در بیمـاران مبتلـا بـه نوروپـاتی محیطـی بایـد تمهیداتی در جهت رفع مشکلات تعادلی، حسـی و حرکتـی اندیشـیده شود. از طرفی با توجه به مطالعات اندک در این زمینه، لزوم توجـه بـه این بیماران و جنبه‌های زندگی روزانه آنها اهمیت ویژهای دارد (۵) کـه در این میان ماساژ درمانی به عنوان یک مداخله غیـر تهـاجمی ممکـن است تنظیم‌کننده اختلال عملکرد سیستم عصبی خودکـار بـا تحریـک سیستم عصبی محیطی و کاهش پاسخ‌های سیستم عصـبی مرکـزی را ایفا کند (۷).
دانش رفلکسولوژی در جهت رفع انسداد مسیرهای عصبی و بهبود ارتباط عصبی عمل می‌کند. ایـن رشـته یـک تکنیـک قـدیمی است و بر این اساس پایـه‌ریزی شـده کـه نقـاط بازتـابی در روی کـف دستها و پاها وجود دارند که فشار بر این نقاط به آرامش اعصاب کمک می‌کند و این آرامسازی به نوبه خود انقباض عروق را کاهش می‌دهـد و خون و جریان عصبی با آزادی بیشتری جریان می‌یابـد (۷). بـا اجـرای این تحقیق می‌توان از میزان اثربخشـی ماسـاژ رفلکسـولوژی در رفـع مشکلات بیماران مبتلا به نوروپاتی محیطی اطلاعات مطمئن‌تری حاصل نمود.
روش بررسی
جامعه و نمونه آماری: با توجه به اعمال مداخله، وجود گروه کنترل و انتخاب هدفمند آزمودنی‌ها، روش تحقیق حاضر از نوع غیـر تصـادفی است. جامعه آماری این تحقیق شامل زنان ۴۰ تا ۶۰ ساله و نمونه‌هـای آماری متشکل از ۲۶ آزمودنی (هر گـروه ۱۳ نفـر) مبتلـا بـه نوروپـاتی دیــابتی بودنــد کــه بــا تشــخیص پزشــک متخصــص و بــه وســیله الکترومایوگرافی تشخیص داده شدند، که در جریان تحقیق پنج نفـر از افراد گروه تمرینی به علت عدم شـرکت مـداوم در دورههـای ماسـاژ از تحقیق حذف شدند. از فرمول آماری زیر برای انتخـاب تعـداد بیمـاران استفاده گردید.
روش اجرای تحقیق
این تحقیق در سال ۱۳۹۳ در بخش دیابت کلینیک فرهنگیـان در شهر نجف آباد انجام گردید. قبل از شروع تحقیق، مراحل انجام تحقیق برای افراد شرح داده شد، سپس از افـراد خواسـته شـد تـا در صـورت تمایل برای انجام بررسی‌های اولیه در ساعات مشخص شـده بـه مرکـز دیابت کلینیک مراجعه کنند. همچنین برای افراد شرح داده شد که در هر زمان از مراحل انجام تحقیق در صورت عدم تمایل به ادامه همکاری می‌توانند انصراف دهند. پس از مراجعـه افـراد، بـرای همگـن کـردن و انتخاب آزمودنی‌ها مشخصات دموگرافیک آزمودنی‌ها از فرم جمـع‌آوری اطلاعات استفاده شد. این فرم شامل اطلاعاتی در ارتباط با ویژگی‌هـای شخصی (قد، وزن، سن و سابقه فعالیت ورزشی، بیماری، سابقه دیابـت)
و سابقه آسیب در اندام تحتانی بود. از اطلاعات موجود در فرم با توجـه به معیارهای ورود تعیین شده برای انتخاب آزمودنی‌هـا اسـتفاده شـد. پس از اطمینان از رعایت اخلاق در پژوهش و اخـذ فـرم رضـایت نامـه کتبی، بیماری نوروپـاتی دیـابتی در انـدام تحتـانی ایـن افـراد ارزیـابی گردید. معیار ورود به این مطالعه شامل احسـاس بـی حسـی، گزگـز و مورمور شدن در اندام تحتانی و عدم وجـود سـابقه دررفتگـی مـچ پـا، شکستگی، دفرمیتی و یا بیماری‌های روماتولوژی در اندام تحتانی بـود.
معیار عدم ورود به این مطالعه شامل وجود زخم پـا، بیمـاری واریـس، زخم باز در موضع، وجود بیماری‌های التهابی در قسمت اندام تحتـانی، بیماری‌های پوستی، بیمـاری‌هـای قلبـی و عروقـی، تنفسـی و مصـرف داروهایی که بر تعادل و حس عمقی تأثیر می‌گذارد بود (۲). پــس از شناســایی افــراد مبتلــا، آزمــودنی‌هــا بــه دو گــروه ماســاژ رفلکسولوژی، کنترل تقسیم بندی شدند. پـیش آزمـون تعـادل، حـس عمقی از آزمودنی‌ها به عمل آمد.
نحوه ارزیابی تعادل ایستا: از آزمون شـارپند رومبـرگ ((SR بـرای سنجش تعادل ایستا استفاده شد که با توجه به پروتکـل اسـتاندارد آن آزمودنی بدون کفش روی سطح صاف ایستاده، پای برتر را جلوی پـای غیر برتر می‌گذاشت، به این صورت که پاشنه پای جلـو بـه پنجـه پـای عقب برخورد کند. دستها به حالت ضربدری روی سینه و کـف دسـت روی شانه طرف مخالف قرار می‌گرفت. این تست با چشمان بسته انجام می‌شد. آزمودنی برای مدت ۶۰ ثانیه این آزمـون را اجـرا مـی‌کـرد. در صورت وقوع هر یـک از خطاهـای تـاب خـوردن زیـاد، از دسـت دادن تعادل، باز کردن چشم‌ها، تکان خوردن دست هنگام حفظ تعادل، یـک ثانیه از امتیاز آزمودنی کم می‌شد، آزمون مذکور سـه مرتبـه بـا فاصـله استراحت یک دقیقه بین هر بار اجرای آزمون انجام می‌شد (۸).
نحوه ارزیابی تعادل پویا: برای انـدازهگیـری تعـادل پویـا از آزمـون تعادلی برگ ((B.B.S استفاده گردید که این آزمـون دارای ۱۴ مرحلـه می‌باشد که عملکرد فرد در هر مرحله شرح داده می‌شد. در هر مرحلـه فرد بر اساس نحوه و کیفیت آزمون می‌توانست نمره صفر تا چهار را بـه خود اختصاص دهد که امتیاز چهار به معنـای توانـایی کامـل و امتیـاز صفر به معنای عدم توانایی در اجرای فعالیت اسـت.
بنـابراین حـداکثر نمرهای که فرد می‌تواند در این آزمون کسب کند ۵۶ اسـت و هـر چـه امتیاز فرد بالاتر بود، دال بر بهتر بودن وضعیت تعادل فرد بـود (۹) ایـن مقیاس شامل برخاستن از حالت نشسته، ایستادن بدون کمک، نشستن بدون تکیه‌گاه، پاها برروی زمین، از وضعیت ایستاده به نشسـته، جابـه جایی، ایستادن بدون تکیه گـاه بـا چشـم بسـته، ایسـتادن بـا دو پـای چسبیده به هم و بدون تکیه‌گاه، رساندن خود به جلو بـا بـازوان کاملـاً کشیده، برداشتنشی از زمین در وضعیت ایستاده، در وضعیت ایستاده چرخیدن بـه چـپ و راسـت و نگـاه کـردن از عقـب بـه سـطح شـانه، چرخش ۳۶۰ درجه، در وضعیت ایستاده بدون تکیه‌گاه به طور متنـاوب پا را روی پله یا چهار پایه می‌گذاشت، ایستادن مستقل یک پـا جلـوی پای دیگر، ایستادن روی یک پا بوده است (۱۰).
ارزیابی حس عمقی: حس عمقی بوسیله گونیامتر اندازهگیری شـد. مفصل آزمودنی‌ها در ابتدا و انتهای مطالعه مورد اندازهگیری و مقایسـه قرار گرفت. به منظور اجرای آزمون از بازسازی زاویه مفصـلی اسـتفاده گردید که در ابتدا به صورت فعال مچ پای بیمار را در زوایای مورد نظر قرار داده شد، سپس از شخص درخواست‌گردیـد تـا مجـدداً بـا چشـم بسته مچ پا را در همان وضعیت قبل و زاویه مورد نظر قـرار دهـد (۱۱).
این حرکت سه بار برای هر یک از زوایای ۱۰ درجه دورسـی فلکشـن، ۲۰ درجه پلنتار فلکشن، ۱۵ درجه اینورسیون، ۱۰ درجه اورسـیون انجام گرفت و بوسیله گونیـامتر انـدازهگیری شـد (۱۲). اختلـاف زاویـه بازسازی شده با زاویه اولیه به عنوان میزان خطا در نظر گرفته می‌شود و ثبت می‌گردید، آزمون بازسازی غیر فعال نیز انجام می‌گردید کـه بـه این منظور اگر آزمونگر زاویه مربوطه را ایجاد نمود آزمون غیر فعـال و اگر آزمون شونده زاویه مربوطه را ایجاد می‌نمود در این صورت آزمـون فعال محسوب می‌شد (۱۰) که در تحقیق حاضر از آزمون فعال استفاده شد که از افراد خواسته شد پـس از نشـان دادن زاویـه مـورد نظـر بـه بازسازی آن بپردازند و زوایای اندازهگیری شده ثبت گردید.
سپس آزمودنی‌ها ۱۸ جلسه (۳ جلسه در هر هفته و هر جلسـه بـه مدت ۳۰ دقیقه) ماساژ رفلکسولوژی را انجام دادند.
پروتکل استفاده شده در این تحقیق برگرفتـه از پروتکـل جـابرپور (۱۳۹۱) که به صورت زیر انجـا پـذیرفت. در تحقیـق حاضـر منظـور از ماساژ اجرا و مقایسه پروتکل رفلکسولوژی که در خصوص رفلکسولوژی به معنای فشار درمانی ویژه و معین و یک نوع ماساژ محکم در مناطقی از بدن است که می‌تواند در تسکین و رفع ناراحتی‌هـای فیزیولوژیـک و عصبی مؤثر باشد (تمرکز بر روی ۲۳ از نقاط عصبی در کف پا و ساق پا) (۱۳). باید به این نکته توجه کرد که شـرایط محیطـی در طـول زمـان تحقیق در ساعات یکسـانی از طـول شـبانه روز، فضـا و محـیط ماسـاژ می‌باشد و برای همه‌ی افراد یکسان بوده است.
افرادی که در دو جلسه متـوالی و یـا سـه جلسـه غیـر متـوالی در پروتکل‌های درمانی شرکت نکردند، از تحقیق کنار گذاشته شدند. مطابق با پیش آزمون، پس آزمون تعادل، حس عمقی از آنها بـه عمل آمد و نتایج مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. لازم بـه ذکـر است که محقق در تمامی مراحل انجام تحقیقات حضور داشته و ماساژ داده است.
روش آماری. برای تجزیـه و تحلیـل اطلاعـات جمـع‌آوری شـده از روشهای آماری توصیفی و استنباطی استفاده شد. جهت بررسی نرمال بودن دادهها، آزمون کولموگروف اسمیرنف، از آزمون تـی زوجـی بـرای مقایسه درون گروهـی بـین متغیرهـای پـیش‌آزمـون و پـس‌آزمـون و همچنین آزمونهای تی مستقل برای مقایسه بین گروهـی متغیرهـا در پس‌آزمون استفاده شد. اندازه اثر به روش دی کوهن بـرای هـر یـک از اختلافات معنـی‌دار متغیرهـای درون گروهـی محاسـبه شـد. تجزیـه و تحلیل اطلاعات در سطح معنی‌داری ۹۵% و میزان آلفـای کـوچکتر یـا مساوی ۰۵/۰ و با استفاده از نرمافزار SPSS نسخه ۱۶ انجام شد.
یافته‌ها
میانگین و انحراف استاندارد مشخصات دموگرافیک آزمودنی‌هـا در جدول (۱) ارائه شده است.
نتایج آزمون تی مستقل در پـس آزمـون نشـان داد کـه در میـزان تعــادل بــرگ (۸۵۱/۱۱t=-، ۰۰۱/۰ (P- و تعــادل شــارپند رومبــرگ (۷۰۱/۶t=-، ۰۰۱/۰ (P=، بازســازی زاویــه پلانتــار فلکشــن (۴۰۸/۱t=، ۱۸۷/۰ (P=، دورســــی فلکشــــن (۲۰۲/۲t=-، ۰۵۰/۰ (P=، اینــــورژن (۵۶۷/۲t=، ۰۲۵/۰ (P= و اورژن (۰۹۲/۲t=، ۰۶۰/۰ (P= گـــروه ماســـاژ رفلکسولوژی و کنترل اختلاف معنی‌داری وجود دارد.
بنابراین، می‌توان گفت که ماساژ رفلکسولوژی در تاثیرگـذاری بـر میزان تعادل و حس عمقی زنان دارای نوروپاتی دیـابتی انـدام تحتـانی نقش بسزایی را ایفا می‌کند.
بحث و نتیجه‌گیری
با توجه به نتایج بدست آمده اجرای شش هفته ماساژ رفلکسولوژی تغییرات معنی‌داری در تعادل و حـس عمقـی در افـراد دارای بیمـاری نوروپاتی دیابتی اندام تحتانی داشته اسـت. کـه ماسـاژ درمـانی باعـث افزایش تعادل و بهبود حس عمقی در این افراد شده است باید بـه ایـن نکته اشاره کرد که این یافته‌ها با نتایج برخی تحقیقات همخـوانی دارد.
یوراوان و همکاران (۲۰۱۵) بـه ایـن نتیجـه دسـت یافتنـد کـه ماسـاژ تایلندی منجربه افزایش دامنـه‌ی حرکتـی، تعـادل و حـس کـف پـایی می‌شود (۱۴)
رضا خانزاده و همکاران (۲۰۱۴) دریافتند ماساژ درمانی بـا ترکیـب حرکت درمانی باعث افـزایش چشـمگیری در تعـادل و کـاهش درد در بیماران با کمردرد مزمن می‌شود. حس عمقی یکی از مهمترین حواس جسمی است که در تمام صدمات بافت نرم آسـیب مـی‌بینـد خسـارت وارده به رباط و کپسول مفصلی در نتیجه باعـث تأثیر بـر روی تعـادل پویای مفصلی و تغییـرات کاهشـی و افزایشـی مـی‌شـود. رفلکس‌هـای کششی نقش موثری در حـس عمقـی و افـزایش ویژگی‌هـای کششـی عضلات در زمان مقاومت در برابر نیروهای کششی دارند (۱۵).
کــارل و همکــاران (۲۰۱۳) دریافتنــد ماســاژ رفلکســولوژی باعــث افــزایش آســتانه درد و افــزایش ظرفیــت در عملکــرد مســتقل افــراد گردید (۱۶) کریشنا دالاو همکاران (۲۰۱۳) گزارش کردنـد ماسـاژ تأثیر بسزایی در کاهش دردهای نوروپاتی و افزایش کیفیت زندگی دارد (۱۷). حسینی و همکاران (۲۰۱۳) به این نتیجـه دسـت یافتنـد کـه ماسـاژ و موبیلازیاسیون مچ پا اثرات متبت آنـی بـر روی تعـادل سـالمندان دارد برای توجیه بهتر شـدن تعـادل سـالمندان، ماسـاژ و موبیلیزاسـیون در بهبود سیستم سوماتوسنسوری و افزایش دامنه‌ی حرکتی تأثیر بسزایی دارد و کیفیت اطلاعات سوماتوسنسوری نقش مهمی را در حفظ تعادل ایفا می‌کند (۱۸). وان دورسن و همکاران (۲۰۰۸) تعـادل ایسـتا را در بیماران نوروپاتی دیابتی با عوارض ثانویه مانند زخم پا، قطع پا و قطـع وسط تیبیا بررسی کرد.
این یافته نشاندهنده کاهش قابل توجه تعادل به ترتیب از گروه نوروپاتی به نوروپاتی با زخم پا به قطع پا و قطع وسط تیبیا است. این کاهش تعادل به دلیـل نقـص در حـس پیکـری اسـت. نقص در حس پیکری موجب کاهش فعالیت دوکهـای عضـلانی انـدام تحتانی، از دست دادن حس حرکتی در مچ پا می‌شـود. در قطـع پـا از دست دادن حس عمقی کف پا و دوک عضلانی ساق پا موجب اختلـال تعــادل بیشــتری می‌شــود (۱۹). نامــدار طجــری (۱۳۸۷) بیــان نمــود، گنجاندن تمرینات تعادلی مبتنی بر تقویت گیرندههای حسـی – عمقـی در برنامه‌های توانبخشی بیماران توصیه می‌شود.
می‌توان گفت تمرینات تعادلی سـبب تحریـک گیرنـدههای حـس عمقـی شـده و بـا تحریـک استراتژی‌های پوسچرال مثـل اسـتراتژی مـچ پـا و ران، سـبب بهبـود عملکرد شخص در حفظ تعادل گردیده و دلیل احتمـالی دیگـر بهبـود قدرت عضلانی، تعادل و توازن در عملکرد عضلات و مفاصل است که به علــت مقابلــه مکــرر بــا اغتشاشــات وارده در تمرینــات ایجــاد گردیــده است (۲۰). تحقیقات گذشته با این تحقیق نتایج مشابهی داشته اسـت.
مکانیسم احتمالی تأثیر ماساژ برتعادل و حس عمقـی را مـی‌تـوان ایـن گونه بیان نمود که ماساژتراپی منجربه افزایش گردش خـون و افـزایش آستانه‌ی درد در محرکهای دریافت‌کننده می‌شود و می‌تواند سـرعت توانبخشی عضلانی و عملکرد را بهبود بخشد و همچنین باعث تأثیر بـر روی کاهش استرس و آزاد شدن هورمونهایی مثـل نـور اپـی نفـرین، کورتیزول و افزایش سروتونین در سطح خون شود و با افزایش گـردش خون و افزایش سرعت بازگشت به حالت عادی بـدن بعـد از فعالیت‌هـا می‌تواند باعث کاهش خستگی بدن و همچنین کاهش سطح افسـردگی و دردهای مزمن در بیماران گردد. ماساژتراپی باعث تحریک انـدامهای وتری گلژی و دوک عضلانی شده و فشار و تغییرات کششی بـه صـورت متوالی اطلاعات ارسالی را به تمـامی سـطوح سیسـتم عصـبی مرکـزی می‌فرستد.
این شکل از پاسخ‌های بازتابی و عصبی یکی از اشکال حفظ پوسچر و تعادل می‌باشد (۱۵). رفلکس‌هـای کششـی نقـش مـوثری در حس عمقی و افزایش ویژگی‌هـای کششـی عضـلات دارنـد زمـانی کـه پوسچری در حال آسیب هست عضلات باید در مقابل کشـش مقاومـت کنند (۲۱). ماساژ عمیق همچنین باعـث آزادسـازی و اتسـاع عـروق بـا تحریک پایانه‌های عصبی می‌شود اگر چه ماساژ قـدرت عضـلانی را بـه طور مستقیم بهبود نمی‌بخشد اما به صورت تئوری می‌توان بیان نمـود که باعث کاهش خستگی و افزایش امکان فعالیـت عضـلانی می‌شـود و قدرت و استقامت را بـه صـورت غیـر مسـتقیم افـزایش می‌دهـد (۲۲).
تحقیقات گذشته می‌توان دریافت که فشار بر روی کف پا و حرکـات در مچ پا باعث افزایش جریان خون در رگهـا و تحریـک بیشـتر اعصـاب سوماتوسنسوری، دریافت چندگانه تحریکات از طریق سیستم‌های حس عمقی، تنش عضلانی، زاویه‌های مفصلی، و طـول عضـلانی مـی‌شـود در نتیجه این تنظیمات نقش مهمی در کنترل پاسـچر دارنـد. روش فشـار مستقیم و عمیق می‌تواند کپسول غیر انقباضی و بافت‌های لیگـامنتی و مکانورسیپتورهای مفصلی را افزایش داده و در نتیجه عملکـرد عضـلات ثبات دهنده را بهبود ببخشد. افزایش حرکات مفصـلی در زمـان ماسـاژ همچنــین باعــث افــزایش انعطافپــذیری، عملکــرد عصــبی عضــلانی و استواری عضـلات و بهبـودکنترل پاسـچر مـی‌شـود (۱۵). ارتبـاط بـین دامنه‌ی حرکتی و مفاصـل کـف پـایی نقـش مهمـی در تعـادل ایجـاد می‌کند (۱۴).
ماســاژ رفلکســولوژی بــر فاکتورهــای تعــادل، حــس عمقــی تــأثیر معنی‌داری دارند و می‌توان با توجه بـه امکانـات در دسـترس از ماسـاژ برای بهبود بیشتر مشکلات بیماران دیابتی و بخصوص نوروپاتی دیـابتی عوارض ناشی از این بیماری بهره یافت و به عنـوان یـک مدالیتـه در درمان بیماران حائز اهمیت است.
نتیجه‌گیری کلی
با توجه به نتـایج می‌تـوان بیـان نمـود، کـه احتمالـاً روش ماسـاژ رفلکسولوژی در بهبود تعادل، حس عمقی تأثیرگذار است.
مقاله اصلی را در اینجا بخوانید.