فهرست
چکیده
آموزش ماساژ و نحوه تأثیرپذیری بدن از حرکت به صورت جدی در طب سنتی ایران مطرح بوده است و پزشکان ایرانـی حرکـت و ماسـاژ را یکـی از اصـول حفظ تندرستی ذکر کرده‌اند. در این مطالعه سعی شده که با بررسی منابع مکتوب در بخش کلیات، جایگاه، هدف و کاربرد ماساژ درمانی در پزشکی ایرانی بررسـی شـود و تفـاوت اصـلی این ماساژ با دیگر سبک‌های ماساژ مشخص شود.
در ماساژ ایرانی هدف تنظیم حرارت پایه بدن و کمک به دفع مواد زائد از بدن است. این ماساژ بر اساس شدت، سرعت، مـدت و نحـوه اجـرا بـه پـنج دسـته صلب، نرم، معتدل، کثیر و خشن تقسیم می‌شود.
پزشکان ایرانی بر اساس نیاز و شکایت مشتری، ماساژ را به صورت عام یا متمرکز بر عضوی خاص و با توجه به گروه‌های خاص یعنی کودکان، زنـان بـاردار، افراد مسن و ورزشکاران توصیه می‌کنند. در مواردی نیز اثرات این توصیه‌ها در کارآزمایی های بالینی مطالعه شده است.
به نظر می‌رسد که عمده تفاوت ماساژ ایرانی با دیگر سبک‌های ماساژ نه در نحوه اجرا بلکه در توجه ویژه به شرایط خاص هـر فـرد و سـبب اخـتلال پـیش آمده است.
مقدمه و اهداف
ماساژ درمانی از جمله شایع‌ترین شکلهای درمانی رو به گسترش طب مکمل در دنیاست که امروزه نتایج مطالعات آن به صورت کاربردی منتشر شده است. در ایران نیز کارآزمایی های متعددی برای شناخت اثرات بالینی سبک‌های مختلف این روش درمانی مانند ماساژ سوئدی، هندی، رفلکسولوژی و غیره انجام شده است. متأسفانه با وجود اینکه باز نگری علمی به شیوه‌های مختلف ماساژ همراه با گردآوری مطالب و تصاویری از مشت و مال ایرانی بوده؛ اما در ادامه، بررسی جامعی در خصوص ماساژ ایرانی صورت نگرفته است.
این درحالی است که تا همین اواخر عنوان‌هایی مثل مالش یا ماساژ با سنگ پا جزء سرفصل‌های بهداشتی مکتوبات پزشکان ایرانی بوده و دلاکی و کیسه کشی در حمام‌های ایرانی یک امر بهداشتی معمول به حساب می‌آمده است؛ حتی به علت اشتغال عده قابل توجهی به پیشه دلاکی در ایران در سال ۱۲۷۲ هجری قمری کتابی تخصصی با عنوان ”رساله دلاکیه” برای صاحبان این حرفه تألیف شده است.
در واقع آموزش ماساژ و نحوه تأثیرپذیری بدن از حرکت به صورت جدی در دوران پزشکی بعد از اسلام مطرح بوده است و به نظر می‌رسد ریشه لغت ماساژ هم از واژه عربی مسح (massa) به معنای لمس کردن و مالیدن گرفته شده باشد.
اسحاق بن علی رهاوی در قدیمی‌ترین کتاب اخلاق پزشکی آورده است که توجه به حرکت و ورزش جهت حفظ تندرستی و معالجه بیماران بر پزشک لازم است. وی با استناد به گفته‌های بقراط و جالینوس ضرورت ورزش و بهترین اوقات پرداختن به آن را بیان کرده و دلک، روغن مالی، استحمام و نظایر آنها را که با حرکات قوی همراهند نیز نوعی ورزش شمرده است. او می‌گوید پزشک باید کیفیت و مقدار حرکات لازم برای تقویت اعضا، پیشگیری و درمان بیماری‌ها را بشناسد.
پزشکان ایرانی در مکتوبات خود در ادامه بحث ریاضت یا ورزش به بحث ماساژ پرداخته‌اند در این‌منابع معمولاً از ماساژ با نام دلک یعنی مالش و از بازتاب شناسی (رفلکسولوژی) تحت عنوان غمز به معنای فشردن اعضا با انگشت یاد شده است. در این مطالعه با هدف شناخت اهمیت، جایگاه و نقش ماساژ در پیشگیری و درمان پزشکی ایرانی متون طب سنتی ایران مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
مواد و روش‌ها
در این مطالعه مرور توصیفی سرفصل‌های مرتبط با دلک و غمز از بخش کلیات از متون طب سنتی ایران گردآوری شدند. این متون مشتمل بودند بر: ادب الطبیب نوشته اسحق ابن علی الرهاوی (قرن دوم ق)، منصوری فی الطب رازی (قرن ۳ و ۴ ق)، هدایت المتعلمین اخوینی (قرن ۴ ق)، کامل الصناعه اهوازی (قرن ۴ ق) ترجمه فارسی در کنار نسخه عربی، ترجمه فارسی کتاب قانون در طب ابن سینا (قرن ۴ و ۵ ق) در کنار نسخه عربی آن، ذخیره خوارزمشاهی و اغراض الطبیه جرجانی (قرن ۵ و ۶ ق)، الکلی‌ات فی الطب ابن رشد (قرن ۶ ق)، مفرح القلوب ارزانی (قرن ۱۱ و ۱۲ ق)، خلاصه الحکمه عقیلی شیرازی (قرن ۱۲ ق)، قرابادین صالحی نوشته هروی، رساله دلاکیه کریم خان (قرن ۱۳ ق) و حفظ الصحه ناصری اثر گیلانی (قرن ۱۳ ق).
در ادامه با جستجوی کلید واژه‌های دلک، غمز، مالیدن و مالش در بخش تدابیر نگه دارنده تندرستی یا حفظ الصحه کتاب‌های مفرح القلوب و خلاصه الحکمه کاربرد ماساژ در حوزه پیشگیری و درمان‌های اولیه طب ایرانی مورد مداقه قرار گرفت (جدول ۲).
اما از آنجا که هدف این مطالعه بررسی کلیات ماساژ درمانی در پزشکی ایرانی بود بیشتر از این به جزئیات مرتبط با درمان پرداخته نشد و بررسی کتب معالجات طب ایرانی به مطالعات بعدی موکول شد.
در آخر با جستجوی کلید واژه Massage در پایگاه‌های اطلاعاتی Medline، Google Scholar و سایت http://www.mdconsult.com کتابخانه دیجیتال دانشگاه علوم پزشکی تهران و همچنین کتابخانه مرکز تحقیقات طب سنتی و تاریخ طب شیراز شواهد مطالعاتی اخیر در ارتباط با مطالب بیان شده گردآوری شد.
یافته‌ها
ضرورت دلک و غمز از منظر پزشکی ایرانی
حکما دلایل متعددی را در لزوم ورزش و دلک بیان کرده‌اند. ابوبکر اخوینی ریاضت یا ورزش را برای پاکسازی بدن از فضول، آماده شدن اعضا برای دریافت مواد غذایی و افزایش حرارت غریزی یا انرژی پایه لازم می‌داند. استاد وی رازی نیز معتقد است که جنبش و ورزش برای فعال نگه داشتن راه‌های دفعی بدن و کمک به تخلیه پس مانده‌ها لازم است. در واقع ثمره اصلی حرکت یا دلک کمک به حرارت پایه بدن و بهبود سوخت و ساز و عملکرد سیستم‌های درونی بدن در جهت مقابله با عوامل آسیب رسان، جذب و دفع بهتر مواد است.
از نظر حکما برانگیخته شدن حرارت درونی به کمک حرکت اعضا شایسته‌ترین راه کمک به حرارت درونی فرد در اداره بدن است؛ همچنان که سید اسماعیل جرجانی می‌گوید ”حرارتی که مدد حرارت غریزی را شاید و از گوهر اوست، حرارتی است که از حرکت اندام‌ها تولد کند.” اما ابن سینا به جهت اهمیتی که برای حرکت در حفظ سلامتی قائل است بحث خود در اصول ششگانه تندرستی را با ورزش آغاز می‌کند.
او متذکر می‌شود که وقتی مواد زائد حاصل از مراحل مختلف هضم در بدن تجمع می‌یابند شرایط برای پیدایش عفونت، بیماری‌های سوء مزاجی یا بی اعتدالی و بروز ورم مهیا و از توان دفاعی بدن کاسته می‌شود. وی بهترین راه پیشگیری از این عوارض را ورزش می‌داند و معتقد است که اگر تحرک اعضا به صورت صحیح، در زمان مناسب و متناسب با مزاج معتدل فرد صورت بگیرد، بدن از مصرف دارو بی نیاز می‌شود.
عقیلی خراسانی در بیان ضرورت دلک متذکر می‌شود که افراط در ورزش با تحلیل رطوبت‌های ضروری بدن باعث ضعف می‌شود؛ پس لازم است که قبل از بروز خستگی و تعریق شدید ورزش کردن متوقف شود و باقی مواد محتبس در اعضا به کمک دلک تحلیل روند و دفع شوند. وی همچنین دلک و مالش را قبل از ورزش برای آماده شدن اعضا جهت حرکت ضروری می‌داند.
دسته بندی و فواید دلک و غمز
حرکت می‌تواند به صورت عام یعنی شامل کل بدن یا خاص و محدود به برخی اعضا باشد. مجوسی اهوازی دلک سراسری بدن را از جمله حرکت‌های عام و حرکت‌های تجویزی از سوی پزشکان را جزء حرکت‌های خاص برمی شمرد. دلک یا حرکتی که توسط فرد دیگر بر روی اعضا اعمال می‌شود بر اساس شدت، سرعت و مدت متفاوت است. دلک نرم، آهسته و کوتاه مدت یعنی ماساژ تا حدی که پوست شروع به قرمز شدن می‌کند باعث نرمی و آرامی بدن، باز شدن منافذ پوستی و بالندگی اعضا می‌شود.
با افزایش سرعت، قدرت و زمان مشت و مال در حد اعتدال گرمای بیشتری اعمال می‌شود و ماهیچه‌ها سفت و نیرومندتر می‌شوند؛ اما وقتی شدت، سرعت و مدت ماساژ از حد اعتدال می‌گذرد یعنی زمانی که بالندگی اعضا رو به کاستن می‌نهد تحلیل شروع می‌شود و کم کم لاغری و سردی بر عضو غلبه می‌کند. شکلهای مختلف دلک عبارتند از:
- دلک قوی و صلب: در این روش با مالش قوی و عمیق به تقویت و سفتی عضو کمک می‌شود.
- دلک نرم و لین: باعث تخلخل یا افزایش حجم، جذب رطوبت و نرمی عضو می‌شود.
- دلک معتدل: با ایجاد حرارت معتدل در عضو به جذب مواد به سمت عضو کمک می‌کند و چون قدرت تحلیل زیادی ندارد باعث چاقی موضعی می‌شود.
- دلک کثیر: این دلک طولانی مدت تحلیل زیاد و لاغری موضعی را سبب می‌شود.
- دلک خشن: در این روش ماساژ با پارچه‌ای خشن (پارچه پشمی) انجام می‌شود تا هم رطوبت‌ها تحلیل روند و هم خون زیادی به موضع جذب شود. اگر این ماساژ تا زمان بروز سرخی در عضو ادامه یابد می‌تواند سبب سفتی و بزرگی عضو شود؛ اما ادامه ماساژ بعد از این مرحله با تحلیل عضو همراه خواهد بود.
اثرات موضعی دلک و غمز در کنار ارتباط‌های بین عضوی مطرح در طب ایرانی باعث شده که برای دلک و غمز به غیر از فواید مشابه به ورزش یعنی کمک به جذب مواد، دفع فضول و افزایش توان بدنی نتایج بهداشتی درمانی ویژه‌ای نیز مطرح باشد.
در واقع دلک در مواردی که بیماری محدود به یک عضو است یا هدف از درمان، چاقی یا لاغری موضعی است، درمان انتخابی است. دلک بهترین درمان برای مقابله با بیماری‌هایی است که به بیان تخصصی طب ایرانی از برد مجمد یا احتباس ریحی ناشی می‌شوند. در این موارد تنها راه مقابله با بیماری دلک کثیر است. دلک در مواردی که ماده زائد در یک عضو محتبس است با رفع غلظت و لزوجت آماده شدن ماده جهت دفع یا نضج آن کمک می‌کند.
در این موارد که ماده موذی به علت غلظت و لزوجتش از بدن دفع نمی‌شود تنها راه تحلیل آن دلک است. در کوچکی مادرزادی یا نقصان عارض از لاغری موضعی مالش مکرر قسمت ابتدایی یا پایه عضو می‌تواند با افزایش حرارت موضعی و اتساع مجاری عضو خون بیشتری را به موضع جذب کند و با بهبود تغذیه عضوی باعث چاقی موضعی شود؛ البته این نتیجه تنها از دلک موضعی حاصل می‌شود و در حرکت‌های عام بدن که اعضای مجاور هم مشارکت دارند دیده نمی‌شود.
از نگاه کل نگر و ارتباط تنگاتنگ شناخته شده‌ی بین عضوی در پزشکی ایرانی، دلک و غمز می‌تواند با رفع گرفتگی در اعضای محاذی یعنی همراستای نقاط مالش داده شده به بهبود عملکرد اعضای متناظر با نقاط مالش داده شده کمک کند و باعث توجه جریان مواد از بالا به سمت پایین بدن شود و بدین طریق به دفع مواد زائد از مجاری طبیعی کمک کند.
بر این اساس ماساژ دست و پا یا غمز درمانی در بیماری‌های مختلفی به خصوص امراض سر به عنوان یک روش درمانی مطرح است و استفاده از سنگ پا به عنوان یک امر بهداشتی و مفید در اکثر و به قول حکیم ارزانی در همه بیماری‌های سر توصیه می‌شود. انتخاب شیوه اجرایی دلک و غمز در پزشکی ایرانی کیفیت، کمیت و منطقه دلک بسته به هدف درمانی مشخص می‌شود.
برای مشکلات عمومی مانند خستگی، کسلی و یا در عوارض پوستی مانند بهق و کلف (لک‌های پوستی) دلک کل بدن با قدرت، سرعت و مدت متوسط و نه بسیار شدید و طولانی و نه خیلی نرم و آهسته توصیه می‌شود، این مشت و مال در تقویت اشتها و رفع عرق جوش و خارش بدن نیز مفید است. سید اسماعیل جرجانی ماساژ کل بدن را یکی از پایه‌های درمان در انواع خستگی‌ها یا ماندگی‌ها ذکر می‌کند.
در مقابل در مواردی که درمان متمرکز بر یک عضو است و یا زمانی که ماده یا ریح غلیظی در عضوی خاص تجمع کرده یا سردی موضعی عارض شده است دلک موضعی در مناطق مرتبط با ناحیه درگیری توصیه می‌شود.
از لحاظ کیفیت و کمیت، ماساژ در بیماری‌های مادی ناشی از تجمع مواد (ماده ریحی) و در زمانی که سردی شدید (برد جامد) بر عضو غلبه کرده باید ملایم و کثیر باشد تا ضمن مراعات ضعف عضو به تحلیل مواد زائد کمک شود. اما وقتی ماده غلیظ و لزجی در عضو حبس شده، ماساژ معتدل لازم است تا با افزایش متوسط حرارت موضعی رقیق و قابل دفع شود.
برای مقابله با سفتی عضو یا خشکی مفصل دلک ملایم و با روغن مناسب لازم است تا طراوت عضو یا دامنه حرکتی مفصل افزایش پیدا کند. برعکس برای افزایش سفتی و مقابله با بافت‌های مترهل ماساژ قوی و با پارچه زبر توصیه می‌شود تا رطوبت‌های زائد تحلیل روند. دلکی که به منظور چاقی موضعی انجام می‌شود باید معتدل و دلک لاغری باید طولانی مدت باشد.
نحوه اجرای دلک و غمز
نظر به اهمیت جریان حرکت مواد در پزشکی ایرانی توصیه می‌شود که ماساژ از جانب عضوهای برتر به سمت اعضای پست‌تر باشد و همیشه دست از بالا به پایین بدن کشیده شود. عقیلی خراسانی در خلاصه الحکمه می‌گوید که دلک، غمز باید از اصل عضو یعنی از قسمت نزدیک‌تر به بدن شروع و به سمت انتهاها ختم شوند. دلک باید ابتدا ملایم و به تدریج و بر حسب هدف درمانی شدید و قوی شود.
دلک می‌تواند بدون روغن یا با روغن‌هایی مناسب انجام شود. ابن رشد در ذکر فواید و شیوه روغن مالی بیان می‌کند که روغن مالی حرکت دست را بر بدن آسان می‌کند و مانع انتقال ضربه‌های دست به بدن می‌شود. بعلاوه ماساژ با روغن قبل از ورزش باعث می‌شود که منافذ پوستی حین ورزش باز بمانند.
روغن مالی باید در جهات مختلف از بالا به پایین، از پایین به بالا و به صورت مورب و عرضی در جهات مختلف باشد تا منافذ پوستی در تمام جهت‌ها باز شوند. کریم خان بن ابراهیم در رساله دلاکیه بین شکلهای مختلف اجرا، مالش را بهتر از فشردن و فشردن را بهتر از ضربه‌های آرام و تند می‌داند.
او برای انجام مالش استفاده از کف دست و انگشتان را توصیه می‌کند و مالیدن با ته دست و ساعد را دردناک و ناروا می‌داند. از نظر وی بهترین دست‌ها برای مالش دست‌های گوشتی و بزرگ و بدترین آنها دست‌های لاغر و کوچک هستند. در خصوص ترتیب اجرا نیز وی اشاره می‌کند که بهتر است مالش معتدل بعد از کیسه کشی و مالش سخت قبل از کیسه کشی باشد.
در هنگام کیسه کشی در حمام باید توجه داشت که گرمای حمام اخلاط یعنی مواد جاری در بدن را به سمت سر و قلب هدایت می‌کند. لذا کیسه کشی باید در حالت نشسته و نه در حالت خوابیده و به ترتیب از سر به سینه، دست‌ها، پشت و در نهایت پاها صورت بگیرد تا با متسع شدن منافذ پوستی به دفع مواد بخاری از بدن کمک شود و به مغز و قلب آسیب نرسد. باید توجه داشت که پیش از خیس شدن بدن و نرمی پوست نباید بدن را کیسه کشید که می‌تواند باعث آسیب پوستی شود و اشخاصی که از این روش اذیت می‌شوند باید بدنشان را با روغن چرب کنند.
البته سوزش ناشی از کیسه کشی می‌تواند با مالیدن گلاب و روغن گل سرخ بهبود یابد و همچنین استفاده از حنا می‌تواند نازکی پوست را ترمیم کند. با این همه پوست نرم صورت را نباید کیسه کشید که ممکن است طراوت آن را از بین ببرد.
توجه به شرایط فردی، زمانی و مکانی در دلک و غمز
در دلک باید به شرایط فرد، اعتدال دما، زمان و مکان توجه داشت. هوا نباید سرد یا گرم باشد که گرمای زیاد باعث دفع بیش از حد و سرما مانع از دفع مواد زائد می‌شود. شدت، مقدار، چگونگی و زمان مالش باید متناسب با مزاج افراد باشد. مالش در بدن‌های مرطوب و چاق باید بیشتر از بدن‌های سوداوی و خشک باشد. پوست نازک و لطیف بچه‌ها و افراد مرطوب را تنها می‌توان با کف دست یا با لیف نازک مالید.
در اینها سنگ پای نرم و یا استفاده از کیسه به جای سنگ پا توصیه می‌شود. اما پاهای ترک خورده سوداوی ها را باید با سنگ خشن متخلخل یا سوراخ سوراخ مالید. بدن‌های خشن جوان و خشک مزاج را بعد از اینکه با رطوبت حمام نرم شد می‌توان کیسه کشید در حالیکه بدن‌های نرم و مرطوب را باید قبل از چروکیدگی بیشتر کیسه کشید.
برای کسی که تازه از بیماری فارغ شده مالش قوی مضر است و بهتر است که ماساژ به اعتدال و ملایمت باشد. همچنین در افراد لاغر و کم گوشت نباید ماساژ به شدت باشد که باعث درد می‌شود و برعکس در افراد عضلانی مالش باید با قدرت انجام شود.
روش‌های تقویت کننده اثرات دلک و غمز
در پزشکی ایرانی برای حصول نتایج بهتر درمانی اغلب دلک و غمز با دیگر روش‌های درمانی همراه می‌شوند. برخی از این روش‌ها عبارتند از:
- داروهای موضعی از جمله تمریخ یعنی مالیدن دارویی مایع بر بدن و تدهین یعنی روغن مالی که در همین مقاله به مواردی از آن اشاره شد. اما به کار بردن داروهای موضعی و روغن مالی نیازمند شناخت خواص و مزاج این داروهاست که در این مقال نمی‌گنجد. تنها اشاره می‌شود که گاه داروهای موضعی برای افزایش قدرت جذب دلک استفاده می‌شوند و از این روست که در حمله صرع مالیدن کف پا با دارویی مثل خردل توصیه می‌شود.
- آب درمانی: آب درمانی به شکلهای مختلفی با ماساژ درمانی ایرانی همراه می‌شود. رفع خستگی‌ها و پاکسازی بدن از مواد زائد اغلب با ماساژ در حمام یعنی فضای شبیه اتاق سونا توصیه می‌شود. ماساژ همراه با ریختن آب گرم بر روی عضو به چاقی موضعی کمک می‌کند. پریدن در استخر آب سرد بعد از ماساژ با رعایت شرایط سنی و بدنی به شادابی و تقویت پوست کمک می‌کند. همراهی پاشویه یعنی قرار گرفتن پاها در آب گرم با ماساژ پا در درمان سردردها معمول است. در دردهای احشایی و اختلالات ادراری مانند سنگ کلیه و همچنین جهت رفع خستگی ورزشی پس از قرارگرفتن قسمتی از بدن (تا زیر سینه برای مشکلات کلیوی) یا کل بدن (بجز سر) در آبزن یعنی محفظه‌ای که از جوشانده دارویی یا آب گرم پر شده ماساژ عام یا موضعی صورت می‌گیرد.
- کماد: قرار دادن شی‌ء گرم بر عضو که می‌تواند خشک باشد مانند سنگ گرم یا کیسه نمک یا سبوس گرم و می‌تواند مایع یا رطب باشد مانند کیسه آب یا گلاب گرم برای رفع خستگی عضلانی حین بارداری مالش و تدهین همراه با تکمیدی از نان جوی گرم توصیه می‌شود.
- رایحه درمانی استفاده: از مواد خوشبو خصوصاً در درمان اعضای حیاتی یکی از نکات مهم درمانی طب سنتی ایران است از این رو تأکید می‌شود که تکمید ناحیه جگر و معده تنها با استفاده از عطریات باشد.
- شد اطراف یعنی بستن دست و پا: گرچه ”شد اطراف” قوی‌ترین درمان فوری یا اورژانس در آسیب وارده به اعضای شریف یا حیاتی‌مثلاً در حمله‌های صرع و غشی یا بیهوشی است؛ اما در مواردی که بستن دست و پا یا گذاشتن بادکش مشکل است دلک و غمز می‌تواند تدبیری جایگزین باشد.
- بادکش وقتی هدف از ماساژ منحرف ساختن جریان آسیب رسان است می‌توان از دیگر روش‌های جذب ماده در کنار دلک استفاده کرد. از جمله این روش‌ها شد اطراف و قرار دادن بادکش است؛ همچنان که ارزانی در تدبیر تشنج اطفال یا ریح الصبیان بستن محکم بازوها، ران‌ها و گذاشتن محجمه یعنی بادکش بر روی ساق را به همراه مالیدن کف‌ها با شی‌ء خشن توصیه می‌کند.
ماساژ در گروه‌های خاص
ماساژ در دوران بارداری
در بارداری شکلهای مختلف ماساژ برای پیشگیری و مقابله با عوارض این دوران مطرح است. از جمله:
- غمز یا مالیدن مداوم دست و پا برای مقابله با حالت قی (vomiting) بعد از صرف غذا
- مالیدن اندام تحتانی با روغن گل و سرکه برای رفع ورم شدید ایام بارداری
- به قوت مالیدن عضلات پشت، گردن، کتف و بازو با روغن گل سرخ همراه با تکمید عضلات برای رفع احساس خستگی عضلات پشت و احساس تمدد یعنی کشیدگی در شکم. البته باید توجه داشت که هر گونه مالش و اعمال فشار خصوصاً در نواحی کمر و شکم در زمان انعقاد جنین و ابتدای بارداری ممنوع است وخطر سقط دارد.
در ایام بارداری استفاده از بادکش گرم برای کمر، زیر سینه‌ها، زیر ناف، بالای معده، درون ران و تارک یا وسط خطرناک است اما در غیر از این نواحی می‌تواند بکار رود. از آنجا که روغن مالی در ماه نهم می‌تواند باعث تسهیل زایمان شود، توصیه می‌شود که در این ماه شکم و پشت فرد حامله بعد از نشستن در آبزن محتوی جوشانده مناسب (مانند جوشانده گیاه ”شود” که باعث سستی و شلی می‌شود) با روغنی مناسب مانند روغن شود، بابونه یا کنجد مالیده شود.
ماساژ کودکان
دلک از زمان نوزادی برای تقویت اعضا توصیه می‌شود. می‌توان نوزاد را حین شستشو مالش داد و بعد از خشک کردن به شکم و سپس به پشت غلطاند و اعضای او را به ملایمت و متناسب با هر عضو فشرد و مالش داد. بین روز سوم تا هفتم و به قولی بعد از چهل روزگی می‌توان طفل را پس از شیردهی در وضعیتی که سر بالاتر از بدن است در گهواره جنباند که این حرکت حکم ورزش را دارد و رفع خستگی می‌کند؛ اما نباید به قدری حرکت شدید باشد که باعث تکان خوردن شیر در معده و فساد هضم شود.
اگر سرما یا گرمای هوا اجازه دهد شستشو و ماساژ طفل تا ۴۰ روزگی به صورت روزانه توصیه می‌شود. بعد از خشک کردن، روغن مالی توصیه می‌شود. بدن پسر بچه‌ها را تا ۴ ماهگی با روغن گاو یا دنبه و بدن دختر بچه‌ها را تا ۲ ماهگی با روغن بنفشه یا بادام چرب می‌کنند و حین روغن مالی عضلات دوطرف ستون فقرات را تا گردن با انگشت شست به آرامی می‌مالند تا فشار وارده بهپشت کودک که گاه باعث ناآرامی و گریه‌های طولانی او می‌شود برطرف شود. این ماساژ بعد از دوره مذکور هر ۴ تا ۷ روز یکبار کافی است. در ماساژ اطفال می‌توان حرکت‌های کششی زیر را به صورت ملایم تکرار کرد:
- رساندن کف دست‌ها به پایین کمر
- بردن دو دست به پشت سر
- رساندن دست‌های به صورت ضرب در از روی سینه به بالا و پشت شانه‌ها کشیدن مستقیم پاها
- رساندن کف پاها به ران
- رساندن کف پاها به باسن
توصیه می‌شود تا زمان تقویت عضلات دفعی روزی ۲ تا ۳ بار بعد از خشک کردن طفل ناحیه شکم و مثانه را دست کشید تا به تخلیه مدفوع و ادرار کمک شود.
ابن رشد ماساژ کودکان را از زمانی که او به راه می افتد یعنی حدود ۳ سالگی به صورت روزانه و همراه با ورزش و حمام بعد از بیدار شدن از خواب و آخر روز قبل از غذا دادن به کودک توصیه می‌کند. در بچه‌ها برعکس افراد مسن بهتر است که دلک نرم باشد.
ماساژ سالمندان
دلک معتدل همراه با تدهین یعنی روغن مالی و حرکت ولو با نشستن در تخت‌های متحرک از بهترین تدابیر افراد بالای ۴۰ سال یا کهول است. در افراد بالای ۶۰ سال یا مشایخ تأکید می‌شود که مدت و قوت ماساژ در حد معتدل باشد؛ یعنی زمان ماساژ نه خیلی طولانی و نه بسیار کوتاه باشد. همچنین عمق فشار باید متوسط و به میزان تحمل فرد باشد. البته اعتدال ماساژ بسته به مزاج یا نرمی و خشکی و عادت فرد متفاوت است.
سودمندترین شکل ماساژ در مشایخ دلک با پارچه خشن یا دست‌های زبر است و باید که مراقب اعضای ضعیف ایشان بود و از ماساژی که باعث درد شود دوری کرد. به علت تحرک کم‌ِ افراد پیر نشستن در حمام سنتی یا سونا ۳ تا ۴ بار در ماه توصیه می‌شود. همچنین به افراد پیر توصیه می‌شود که بعد از استحمام بدن را روغن مالی کنند.
ماساژ ورزشی
در پزشکی ایرانی در رابطه با ماساژ قبل و بعد از ورزش به صورت تخصصی بحث شده است. دلک قبل از ورزش یا دلک استعداد و به قول عقیلی دلک ملین باید به تدریج از ملایم به شدید و همراه با روغن مالی باشد.
ابن رشد روغن مالی با روغن زیت عذب یعنی روغن زیتون رسیده را جهت بازماندن منافذ پوستی حین ورزش، تحلیل بهتر فضول، سست شدن کثافت و تسهیل حرکت دست بر بدن فرد لازم می‌داند. دلک استرداد یا دلک مسکن یعنی دلکی که بعد از ورزش توصیه می‌شود باید کثیر و با صلابت و قدرت باشد تا مواد زائد به جا مانده از ورزش در زیر پوست تحلیل روند و دفع شوند و بدن سفت و محکم شود به گونه‌ای که زود از امور خارجی متأثر نشود.
توصیه شده که برای تحلیل فضول از تمام بدن ماساژ پس از ورزش به سبک‌ها و تکنیک‌های مختلف و در جهت‌های متنوع صورت گیرد. ابن رشد با استناد به قول جالینوس در لزوم تحلیل همزمان مواد زائد از بدن انجام دلک استرداد را با حداکثر سرعت لازم می‌داند و کشیدن و پیچاندن اندام به شکل منقطع و غیر متواتر یعنی همراه با لحظه‌های سکون بین حرکات را از جمله تکنیک‌های وارد در این دلک می‌شمرد.
وی برای دلک استرداد نیز استفاده از روغن زیتون عذب یا رسیده را پیشنهاد می‌دهد و برای جوانانی که از مزاج و قدرت جوانی برخوردارند غوطه ور شدن ناگهانی در آب خنک را بعد از دلک مفید ذکر می‌کند. البته وی همانند جالینوس معتقد است که سر نباید به زیر آب رود چرا که مزاج طبیعی سر سرد است. در پزشکی ایرانی خستگی و ماندگی به دنبال افراط در حرکات ورزشی بر اساس علائم به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود و برای هر دسته بسته درمانی جداگانه‌ای شامل ماساژ نرم همراه با روغن مالی و قرار گرفتن در آبزن ارائه می‌شود:
1- تمددی: به دنبال تجمع مواد زائد در عضلات فرد احساس کشیدگی و تمدد در عضلات دارد. بنابراین ورزشکار باید حین روغن مالی با حبس نفس و کشیدن و پیچیدن اندام خود به دفع مواد از عضلاتش کمک کند و با ماساژمواد، آمده به زیر جلد دفع شوند.
۲ و ۳- قروحی و ورمی: علائم با گرمی و التهاب همراه است و فرد تحمل تماس با بدنش را ندارد؛ پس دلک باید بسیار ملایم و با روغن باز کننده منافذ (روغن بابونه و شود) یا تسکین دهنده حرارت (روغن بنفشه) باشد و فرد مدت بیشتری در آب ولرم (آبزن) قرار گیرد تا حرارت تسکین پیدا کند و بدن شل شود.
۴- قشفی: در این نوع خستگی ناشی از ورزش در گرسنگی و هوای گرم و تعریق شدید است، لذا باید با انتخاب روغن مناسب (روغن بادام) و دیگر تدابیر لازم از جمله تجویز غذاهای رطوبی به برگشت رطوبت به بدن کمک کرد.
تذکرات لازم در خصوص دلک و غمز
با توجه به هدف اصلی ماساژ که رفع خستگی و کمک به بهبود عملکرد بدن است، مدت ماساژ نباید قدری باشد که باعث خستگی و تألم فرد شود. حرکت و دلک نباید در زمان پری شکم و گرسنگی باشد. همچنین در زمانی که بدن پر از اخلاط ردی است یعنی مواد مضر زیادی در بدن جریان دارند دلک مضر است؛ چرا که دلک ملایم باعث متحرک شدن این مواد بدون تحلیل آنها می‌شود.
از طرفی دلک در عضوی که دچار ضعف ناشی از بیماری است نباید شدید باشد که باعث درد و ناراحتی می‌شود. بنابراین ماساژ درمانی در پزشکی ایرانی نیازمند نظارت فردی متخصص و شناخت نوع بیماری در فرد است.
بحث و نتیجه گیری
در پزشکی ایرانی حرکت (ورزش و ماساژ) از اصول شش گانه حفظ تندرستی شمرده می‌شود و آگاهی از فواید و چگونگی انجام آن بر پزشکان یک فرض است. اهمیت ماساژ از منظر پزشکان ایرانی باعث رواج آن به صورت یک فرهنگ بهداشتی در بین ایرانی‌ها و متداول شدن دلاکی و ماساژ با سنگ پا در حمام‌های ایرانی شد. البته کلام بزرگان دینی نیز در توسعه این امر دخیل بوده است همچنان که در رساله دلاکیه در ابتدای شمارش منافع مشت و مال این حدیث شریف آورده می‌شود که ”اگر بگویند مالش مرده را زنده کند بعید نیست.”
گرچه منابع مکتوب ما جزئیات اجرایی دلک و غمز را بسط نداده‌اند، اما حرکت‌های اصلی ماساژ ایرانی یعنی مالش، فشردن و وارد کردن ضربه، با تکنیک اصلی‌ِ شمرده شده در ماساژ سوئدی یعنی افلوراژ (Stroking)، پتریساژ یا نیدینگ (Pétrissage or (kneading massage و پرکاسیون (Tapotement or percussion massage) قابل تطبیق است و اثرات شمرده شده برای بازتاب درمانی (Reflexo zone therapy) با تأثیرات شناخته شده از غمز دست و پا در پزشکی ایرانی قابل مقایسه است.
امروزه مطالعات بالینی متعددی نظریات پزشکان ایرانی را در خصوص اثرات دلک و غمز بر مشکلات مختلفی از جمله عوارض حین بارداری، تسهیل در زایمان و کاهش دردهای کولیکی نوزادان نشان می‌دهد. این موضوع لزوم بازنگری میراث مکتوب پزشکان ایرانی را مطرح می‌کند.
تفاوت اصلی ماساژ ایرانی با سایر سبک‌های ماساژ رایج، نه در نحوه اجرا بلکه در توجه به شرایط فردی، سنی و مزاجی عارض بر هر مشتری است. ماساژ در پزشکی ایرانی یک روش پیشگیری و درمانی در جهت اصلاح تعادل بدنی و دفع مواد زائد از بدن است. کمیت و کیفیت ماساژ در پزشکی ایرانی یعنی مدت، شدت، سرعت و خشونت آن و همچنین استفاده از دیگر روش‌های درمانی همراه مانند آب درمانی، استفاده از بادکش، تکمید و غیره با توجه به نوع بی تعادلی و میزان حرارت لازم در هر مورد تعیین می‌شود.
باید دید که آیا بیماری یا خستگی فرد ناشی از افزایش حرارت است یا کاهش آن و آیا بدن دچار تجمع رطوبت‌های زائد شده و یا خشکی بر آن غلبه پیدا کرده است و بالاخره بر پایه یک شرح حال و معاینه دقیق و با توجه به مسیر طبیعی گردش مواد در بدن است که نوع ماساژ لازم در هر فرد مشخص می‌شود.
ماساژ در پزشکی ایرانی یکی از اصول حفظ سلامتی است که رواج آن در سطح جامعه با افزایش سطح سلامتی افراد جامعه همراه خواهد بود. اما احیای دوباره این فرهنگ بهداشتی درمانی نیازمند بازنگری منابع و راه یابی این گنجینه علمی به سطح جوامع دانشگاهی است که امید است این مطالعه گامی در این راستا برداشته باشد.
مقاله اصلی را در اینجا بخوانید.