فهرست
خلاصه مقاله
واژه ماساژ Massage از لغت فرانسوی Masser به معنای ماساژ دادن و از واژه یونانی Masso به معنای مشت و مال با دستها اقتباس شده است. ماساژ دادن از گذشته‌های بسیار دور در بین ملل مختلف رایج بوده است. در طب سنتی ایران از واژه دلک به معنای مالش دادن یا ماساژ یاد شده است.
ماساژ کارکردهای مختلفی دارد که یکی از مهمترین آنها ماساژ ورزشکاران است که در علم تربیت بدنی به آن ماساژ ورزشی گفته می‌شود. اهمیت این رشته در بین تیم‌های ورزشی چنان است که امروزه کمتر تیم ورزشی معروف است که ماساژور مخصوص ورزشی نداشته باشد.
قرنها پیش از توجه به ماساژ ورزشی، پزشک و دانشمند بزرگ ایرانی ابن سینا در کتاب معروف خود قانون در مورد ماساژ دادن به ورزشکاران توصیه‌های جالبی کرده است. مقایسه موضوع ماساژ دادن در کتاب قانون ابن سینا با منابع جدیدی که در مورد ماساژ ورزشی مطلب نوشتهاند به ما نشان می‌دهد که علم جدید تربیت بدنی تا چه اندازه وامدار ابن سینا است چنانکه هنوز کتاب قانون دربسیاری از دانشگاههای معتبر جهان تدریس می‌شود.
در این جستار برآنیم که ماساژ دادن به ورزشکاران در کتاب قانون را با موضوع جدید ماساژ ورزشی مقایسه کرده مورد بررسی قرار دهیم.
مقدمه
واژه ماساژ Massage از لغت فرانسوی Masser به معنای ماساژ دادن و از واژه یونانی Masso به معنای مشت و مال با دستها اقتباس شده است. در طب سنتی ایران از واژه دلک به معنای مالش دادن یا ماساژ یاد شده است. بنابراین ماساژ به مجموعه روشهایی که تحریکی مکانیکی در بافتها و اندام فرد ایجاد می‌کند، گفته می‌شود.
با توجه به واژه ماساژ و ریشه آن باید گفت که ماساژ دادن یا به زبان فارسی مالش دادن پیشینهای بسیار کهن داشته است و در گذشته‌های بسیار دور و در تمدن‌های باستانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. ماساژ دادن در سرزمینها و فرهنگهای مختلف متداول بوده است. اگرچه ماساژ دادن بدن دارای اصول مشخصی است اما در بین مردمان مختلف، شیوه ماساژ دادن، استفاده از ابزار و مواد ماساژ با یکدیگر تفاوت دارد.
به عنوان نمونه در بین ژاپنیها و چینیها سیستم خود مالشی و درمان مبتنی بر ماساژ به “دو- این” در زبان ژاپنی و “دایو- ین” در زبان چینی معروف بود. در طب ژاپنی و چینی، ماساژ دادن با توجه به مسیرهای انرژی در بدن ارتباط دارد. هم اینک به این نوع ماساژ در ژاپن “شیاتسو” گفته می‌شود.
2. ماساژ در شرق و جنوب شرقی آسیا به چین و ژاپن خالصه نمی‌شود. در کشور تایلند نیز بیش از هزار سال است که ماساژ دادن جز مهمی از فرهنگ این سرزمین به شمار می‌رود. در بین تایلندیها نیز ماساژ با تکیه بر مجراهای اصلی صادر کننده انرژی در بدن انجام می‌شود. در این نوع ماساژ به کاربرد دقیق و فشار متناسب بر مراکز عصبی توجه خاصی می‌شود. با انجام این ماساژ انرژی راکد و ساکن برای تقویت اعضای مختلف بدن که در مسیر این مراکز هستند به حرکت در می‌آید.
در ایران نیز از قدیمیترین ایام به ماساژ دادن و اهمیت آن در تن درستی و بهداشت تن و روان توجه شده است. در بین پزشکان ایرانی ابن سینا جایگاه خاصی دارد. کتاب قانون ابن سینا نه تنها در طب ایران بلکه در طب جهان نیز اهمیت خاصی دارد. ابن سینا در کتاب خود، قانون در مورد ماساژ دادن اطالعات بسیار با ارزشی را در اختیار ما قرار می‌دهد.
در این جستار برآنیم تا با مقایسه نوشته‌های ابن سینا در مورد ماساژ دادن و اهمیت آن در علم پزشکی، این نوشته‌ها را با علم ماساژ در علم امروزی مقایسه کنیم. این مقایسه به ما خواهد گفت که قرنها پیش از توجه به مهارت ماساژ و ماسوژوری دانشمند و پزشک معروف ایرانی ابن سینا به آن توجه داشته است. در منابع متعدد پزشکی ایران از قدیمیترین کتاب پزشکی فارسی به یادگار مانده از قرن سوم هجری (هدایت المتعلمین) تا منابع مربوط به سده‌های اخیر از جمله کتاب ” حفظ الصحه ناصری ” بحث ماساژ یا ” دلک ” و ” غمز ” با سرفصلی مشخص بیشتر در کلیات یا علوم پایه طب سنتی ایرانی مورد بحث قرار گرفته است.
در منابع طب سنتی ایرانی، واژه‌های ” دلک ” و ” مالیدن ” معادل ماساژ بدن و کلمه غمز به معنای فشار با انگشتان بر نواحی مختلف از جمله کف پا به کار رفته است.
ماساژ دادن در طب ایرانی طب در ایران پیشینه بسیار کهنی دارد. در دوره ساسانیان در دانشگاه جندی شاپور به طب و آموزش آن توجه خاصی می‌شده و پزشکان بزرگی در این دانشگاه به تدریس و یا تحصیل مشغول بودند 5. پس از اسالم به علم طب توجه بیشتری شد و نتیجه آن ظهور پزشکان بزرگی در تاریخ طب در ایران و جهان است اما در این میان قرن چهارم در تاریخ علم در تمدن ایران و اسالم جایگاه خاصی دارد.
یکی از بزرگترین پزشکان ایرانی در قرن چهارم ابوبکر محمد بن زکریای رازی است. 925-865(م) از رازی دو کتاب با ارزش در علم پزشکی به جای مانده است. نخست کتاب المنصوری فی الطب و دوم کتاب الحاوی. کتاب نخست در واقع آموزش عمومی طب به صورت خالصه است اما کتاب معروف رازی همانا کتاب الحاوی است. این کتاب از جامع‌ترین مجموعههای پزشکی تا زمان رازی بوده است، با این حال الحاوی در برخی مسائل پزشکی از جمله تشریح و جراحی ضعف داشته است 7. ابن سینا -980(1037 م) در نوشتن کتاب قانون خود از منابع پیشین و از جمله الحاوی استفاده کرده است اما مهمترین و بزرگترین ویژگی کتاب قانون همانا نظم آن است.
پیش از قانون دو کتاب دیگر پزشکی اسالمی، الحاوی و کتاب الملکی از بزرگترین کتابهای پزشکی بودند اما هیچکدام از این دو کتاب، ساختار منظم و منطقی قانون را ندارند 8. از جمله مباحثی که در طب سنتی ایرانی مورد توجه قرار گرفته، ماساژ دادن است. اخوینی (؟- 983 م) از پزشکان معروف قرن چهارم در کتاب مشهور خود “هدایه المتعلمین فی الطب” در مورد ماساژ دادن مطالبی آورده است.
به گفته اخوینی: و آن کسها که ریاضت خواهند کردن بیش که به ریاضت مشغول شوند جنان بایذ که اندامها را بمالند بیش از ریاضت و این مالیدن را استعداد خوانند و از بس ریاضت نیز اندام را بمالند و “این را استرداذ خوانند و استعداد از اول نرم بوذ مالیدن اندام و به آخر سخت و استرداد از اول سخت مالیذن بوذ و بآخر نرم، و مالیدن اندامها نیز بشمار ریاضت بوذ”. 9
اما در بین پزشکان معروف ایرانی، آنچه بنظر می‌رسد این است که کاملترین مطلب در مورد ماساژ دادن به ابن سینا در کتاب قانون تعلق دارد. در اینجا به بررسی نوشته‌های ابن سینا و مقایسه آن با ماساژ در علوم جدید می‌پردازیم. مالش یا ماساژ ورزشی ابن سینا مبحث ماساژ دادن را در فصل سوم از تعلیم دوم و از فن سوم کتاب قانون آورده است. این تعلیم به ورزش اختصاص دارد و ابن سینا بحث ماساژ دادن را در موضوع ورزش مورد بررسی قرار داده است.
البته ابن سینا در مباحث دیگری نیز که الزم بوده از ماساژ دادن یاد کرده است چنانکه در تعلیم سوم از همین فن که به بهداشت پیران اختصاص دارد از شیوه ماساژ دادن سالخوردگان یاد کرده است اما در واقع مبحث ماساژ دادن را در موضوع ورزش یا ریاضت بررسی کرده است. این تقسیم بندی پیش از ابن سینا نیز رایج بوده است چنانکه اخوینی نیز از ماساژ دادن در مبحث ریاضت یا ورزش یاد کرده است.
ابن سینا می‌گوید که کسی که می‌خواهد ورزش کند ابتدا باید مواد دفعی روده و مثانه را کاهش دهد و بعد به ورزش بپردازد. قبل از حرکات بدنی، تن خود را ماساژ دهد تا نشاط به غریزه و فراخی به منافذ سطح بدن روی آورد. متخصصان طی ورزشی نیز به مساله اذهان دارند 11. در علم ماساژ ورزشی نیز همین گفته‌های ابن سینا عملی می‌شود. به گفته محققان، ماساژ شیوهای است که برخی از مربیان برای عملکرد بهتر ورزشکار از آن استفاده می‌کنند.
برای مثال مربی یا ماساژور ممکن است به دالیل مختلف شانههای ورزشکار خود را پیش از مسابقه ورز دهد. مربی ممکن است سعی کند عضالت را گرم، گردش خون را افزایش و تنش عضالت را برطرف کند یا اضطراب پیش از مسابقه را کاهش دهد 12. نوشته‌های این محققان می‌تواند تعبیری از گفته‌های ابن سینا باشد که ایجاد نشاط و فراخی منافذ می‌تواند موجب افزایش گردش خون و کاهش اضطراب شود.
فصل چهارم همین تعلیم به ماساژ اختصاص دارد. ابن سینا پس از بیان انواع ماساژ دوباره از ورزش و ورزشکاران یاد می‌کند و اینکه ماساژ را پیش از شروع ورزش باید به نرمی آغاز کرد و زمانی که برای ورزش بلند می‌شویم باید آن را تندتر کرد. به گفته متخصصن هدف از ماساژ پیش از مسابقه کمک به آماده شدن و سازگار شدن برای تمرین کردن است که ورزشکار را گرم نگه می‌دارد. گردش خون در عضله‌ها را افزایش می‌دهد، انعطاف پذیری ورزشکار را حفظ و از آسیب جلوگیری می‌کند. ورزشکاران بیشتر برای ماساژهای کوچک مانند کشش تاندون در خواست می‌دهند. آنها به دنبال ماساژ کامل نیستند.
عملکرد مالش یا ماساژ به گفته ابن سینا هدف از ماساژ دادن متراکم کردن بدنهای متخلخل (بدن‌هایی که اجزایش به هم جوش نخوردهاند) و سخت کردن اندامهای نرم و تخلخل بخشیدن به اندامهای متراکم و نرم کردن اندامهای سخت است. 14 متخصصان علم ماساژ ورزشی بر این باورند که اگر ماساژ ورزشی به صورت ماهرانه اجرا شود می‌تواند قابلیت عملکردی ورزشکار را از سه طریق افزایش دهد
- بهینه سازی عوامل عملکردی: بدین معنی که با انجام ماساژ ورزشی سالمت عضالت و بافت‌های همبند، دامنه حرکتی طبیعی، انرژی زیاد و تمرکز به حداکثر می‌رسد و از سوی دیگر عوامل منفی مانند اختالل در عملکرد عضالت کاهش می‌یابد.
- کاهش احتمال آسیب: با انجام ماساژ بدن ورزشکار گرم شده و برای انجام تمرینات و یا مسابقات آمادگی بهتری یافته و مهمتر آنکه احتمال آسیب دیدگی بسیار کاهش می‌یابد.
- حمایت از روندترمیم در بافت‌های نرم: بدین معنا که با انجام ماساژ ورزشی بافت‌های نرم بهبود می‌یابد.
یکی دیگر از متخصصان بر آن است که ماساژ منظم و پی در پی می‌تواند باعث قوی شدن و بهبود مکانیزم کل بدن شود و همچنین از جراحات و فشارهای مضر که می‌توانند به علت تنش زیاد و هرگونه ضعف ساختاری در بدن ایجاد شوند، پیشگیری کند. 16 مقایسه تحقیقات علمی جدید در علم ورزش و نوشته‌های ابن سینا بیانگر شباهت بین آنهاست که اهمیت تحقیقات ابن سینا را در بیش از هزار سال پیش نشان می‌دهد.
زمانبندی مالش یا ماساژ برای ورزشکاران
در علم ماساژ، زمانبندی ماساژ برای ورزشکاران به سه زمان اصلی تقسیم می‌شود.
- ماساژ پیش از تمرین یا مسابقات
- ماساژ در بین مسابقه
- ماساژ پس از تمرین یا مسابقه
چنانکه گفته شد ابن سینا به ماساژ دادن پیش از ورزش توجه خاصی دارد. وی بر آن است که ماساژ باید تمام جاهای بدن را فراگیرد و بصورت متنوع باشد تا هر جزء از اجزاء ماهیچهها نصیب خود را دریابد. بعد از آن ورزشکار باید از ماساژ دست بکشد و تن ماساژ داده را به ورزش بسپارد. 17 اگر توجه شود ابن سینا در تمامی موضوعات مربوط به ماساژ از ورزش یاد می‌کند اما متخصصان امروزی بیشتر نظرشان به مسابقات و یا تمرینات معطوف است.
اگرچه می دانیم که در زمان ابن سینا و پیش از آن دوره نیز مسابقات مختلفی وجود داشته است 18 اما نباید از یاد برد که کتاب ابن سینا کتابی با موضوع طب سنتی ایرانی است و وی بحث ماساژ دادن را در موضوع ورزش مطرح کرده است و ورزش نیز از نگاه ابن سینا امری ضروری برای تندرستی است و به همین دلیل است که ابن سینا موضوع ماساژ دادن را در تعلیم مربوط به ورزش آورده است.
در علم جدید تربیت بدنی اصطالح آمادگی)Readiness(کلمهای کلیدی در ماساژ ورزشی پیش از مسابقات است. چهار ساعت پیش از مسابقه، ماساژ می‌تواند به آمادگی جسمانی، روانی و اعتماد به نفس ورزشکار برای مبارزه بعدی او کمک کند 19. پیش از این نیز گفته شد که هدف ماساژ در این زمان برای افزایش گردش خون برای انتقال اکسیژن به عضالت و گرم کردن بافت‌های همبند و ایجاد تمرکز است.
ابن سینا در مورد ماساژ دادن در حین تمرین و مسابقه نیز دستورالعملهای جالب و مفیدی دارد. وی می‌گوید که افرادی که در ورزش بسیار پیشرفته هستند، در میان ورزش نیز به حبس کردن نفس می‌پردازند و گاهی نیز ماساژ آرامش دهنده را در وسط ورزش انجام می‌دهند. چنین کسانی که منظورشان از ماساژ دادن گرفتن نیرو است، به ماساژ دراز مدت در چنین حالتی نیاز زیادی ندارند.
بدیهی است که ورزشکار با حالت خستگی و نیروی خود بسیار آشناست و نمی‌خواهد تمام حرکات ماساژ پایانی را انجام دهد بلکه وقتی احساس نوعی خستگی کرد تن خود را به نرمی با روغن ماساژ می‌دهد 20. به گفته متخصصان زمانی که نیاز است ورزشکار برای چند بار طی یک دوره 1 یا 2 روزه مانند مسابقه دو و یا طی یک دوره چند روزه مانند مسابقه دوچرخه سواری به رقابت بپردازد، ماساژ ورزشی بین مسابقه می‌تواند به بازگشت ورزشکار به حالت اولیه و نیز به آماده سازی او کمک کند 21.
جالب آنکه به گفته این افراد زمان این ماساژ باید کوتاه و انجام ماساژ مالیم باشد، آنچه ابن سینا به آن اشاره دارد. در موضوع تربیت بدنی به ماساژ پس از تمرین و مسابقه اهمیت خاصی داده می‌شود و به آن ماساژ بازسازی (Massage Restorative) می گویند. این ماساژ به ورزشکار در ارتقای سطح قبلی آمادگی جسمانی برای جلوگیری از آسیب‌های بعدی کمک زیادی می‌کند. ماساژ بازسازی همان ماساژ پایانی در طب سینایی است.
به گفته محققان ماساژ بازسازی سه کاربرد مهم دارد که عبارت است از:
- بازگشت به حالت اولیه: که برای بازگرداندن ورزشکاران سالم پس از جلسه تمرین یا مسابقهای طاقت فرسا است.
- درمانی: که برای ورزشکارانی با آسیب‌های کوچک است.
- توانبخشی: که مربوط به آسیب‌های جدی برای ورزشکار است 22.
در برخی از منابع از این نوع ماساژ با عنوان ماساژ ریکاوری )Recovery(یاد می‌شود. به گفته یکی از متخصصان در ماساژ پس از مسابقه یا تمرین با هدف ریکاوری استفاده از تکنیک‌های ماساژ عمیق بافتها صحیح نیست 23 که بیان همان نوشته‌های ابن سینا است. به گفته ابن سینا ماساژ دادن در پایان ورزش باید آهسته و معتدل باشد 24. ناگفته نماند که در بین ورزشکاران و به ویژه مربیان اصطالح ریکاوری رایجتر است.
به گفته ابن سینا ماساژ پایانی در حقیقت جزئی از ورزش به شمار می‌رود. باید اول تن را روغن اندود کرد و به تندی آن را ماساژ داد، بعد ماساژ را به تدریج به حالت اعتدال درآورد. پس از ماساژ دادن باید پارچه لنگ مانندی را بر همه اندامها با فشار وارد کرد تا بوسیله این فشار اندامها مواد دفعی را از خود بتکانند 25. جالب آن است که ابن سینا حتی به بعد روانی و آرامش بخش ماساژ پایانی نیز توجه داشته است. “
ماساژ را قبل از شروع ورزش باید به نرمی شروع کرد و وقتی برای ورزش بلند می‌شویم باید آن را تندتر کرد و بعد از پایان ورزش، مالشی بایسته است که آن را آرامش بخش می‌نامند 26″. ابن سینا در ادامه هدف از ماساژ پایانی را آن می‌داند که مواد باقی مانده از دفع بر اثر ورزش و متوقف شده در ماهیچهها بگدازند تا ورزشکار بر اثر آنها خستگی نیابد و خرم و با نشاط گردد.
متخصصان امروز برآنند که در تحقیقات روسها درباره نیاز ورزشکار برای بازگشت به وضعیت طبیعی روانی و هیجانی به دنبال فشار تمرینها و مسابقات شدید بحث شده است، آنچه که آنها به عنوان مفاهیم روان شناسی بازسازی روانی می‌نامند شامل کاهش برخی از فشارهای شناخته شده و نیز روشهای آرام سازی است که به عنوان تمرین تنظیم کننده روانی مانند روشهای بازخوردی یا آرامش دهنده‌های درونی نامیده می‌شود 27.
ماساژ در سنین مختلف اگرچه ابن سینا در بحث ماساژ، بیشتر ورزشکاران را که نوجوانان و به ویژه جوانان هستند را مورد توجه قرار داده است اما افراد دیگر با سنین متفاوت نیز را از یاد نبرده است. در همین تعلیم می‌گوید که ماساژ سخت و زبر مفرط در خردسالان مانع رشد و نمو است 28. در مورد پیران نیز نظر ابن سینا آن است که ماساژ دادن آنها باید از حیث کمی و کیفی به اعتدال انجام گیرد.
اندامهای ناتوان را هرگز نباید ماساژ دهند. اگر ماساژ دادن هر روز به دفعات صورت گیرد هربار باید با پارچه زبر و یا با دست برهنه انجام شود که برای آنها مفید است و از آفت وارد بر اندامها جلوگیری می‌کند. همچنین شست و شوی همراه ماساژ دادن برای آنها سودمند است 29. در ماساژ ورزشی بیشتر سن ورزشکاران یعنی سنین بین 15 تا 45 سال در نظر گرفته می‌شود. در کتابهایی که از ماساژ به عنوان درمان یاد می‌شود منظور همه گروه سنی است و کمتر به بحث کودکان و یا کهنساالن می‌پردازد، نکته دیگر آنکه ورزشهای رقابتی در کودکان به مانند بزرگسالان نیست و به گفته متخصصان باید از ورزشهای تخصص یافته پیش از 10 سالگی دوری کرد 30.
ابزار مالش یا ماساژ
در علم نوین ماساژ برای ماساژ دادن به ورزشکار ابزاری را بر می‌شمارند. به عنوان نمونه استفاده از میز مخصوص ماساژ، بالش کوچک، ظرف کوچک روغن، حوله بزرگ برای پوشش بدن و حوله نرم برای گرم کردن. حتی برای روغن نیز از انواع روغنها یاد می‌شود مانند روغن سویا، روغن هسته هلو، روغن آفتابگردان، روغن بادام، روغن زیتون و روغن بادام زمینی 31.
ابن سینا نیز به مهمترین ابزار ماساژ اشاره دارد که همانا روغن و پارچه نرم برای گرم کردن بدن است و اگر از دیگر وسایل مانند بالش نام نمی‌برد به دلیل مهم نبودن آن است وگرنه در آن زمان نیز از بالش استفاده می‌شده و روغن را در روغن دانهای مخصوص نگهداری کرده، استفاده می‌کردند. ابن سینا از واژه عام روغن استفاده می‌کند و انواع روغنها را نام نمی‌برد، اما بنظر می‌رسد که در زمان وی از انواع روغن‌های مرسوم استفاده می‌شده است و به همین دلیل ابن سینا از آنها یاد نکرده است.
انواع ماساژ
ابن سینا در کتاب خود بطور کامل در مورد انوع ماساژها سخن گفته است. به گفته وی ماساژ بر چند نوع است:
- ماساژ سخت که اندامها را سختی می‌بخشد.
- ماساژ نرم که اندامها را سست می‌گرداند.
- ماساژ زیاد که انسان را الغر می‌کند.
- ماساژ معتدال که تن را فربهی می‌دهد.
به گفته ابن سینا در مجموع 9 حالت ماساژ دادن بوجود می‌آید که عبارتند از ماساژهای چهارگانه بیان شده به انضمام ماساژهای سخت و نرم، سخت و زیاد، سخت به اعتدال، نرم زیاد و نرم به اعتدال.
ابن سینا سپس از دو نوع ماساژ دیگر یاد می‌کند که عبارتند از: -10 ماساژ زبر که در آن بدن را با پارچه زبری ماساژ می‌دهند تا خون بسرعت به سطح بدن بیاید. -11 ماساژ صاف که وسیله ماساژ در آن پارچهای است که زبر نیست و خون را جمع می‌کند و در اندام متوقف می‌سازد 32. به قطع یقین در زمان ابن سینا و حتی پیش از آن از انواع ماساژ دادن برای ورزشکاران استفاده می‌شده است. امروزه در علم تربیت بدنی متخصصان، ماساژ و به ویژه ماساژ ورزشی را به شیوه‌های مختلفی بر می‌شمارند.
شایع‌ترین روش ماساژ ورزشی عبارتند از حرکت سراندن، ورز دادن، فشردن، بلند کردن پوست، حرکت ضربه‌ای، ماساژ سطحی، ماساژ عمیق و حرکت لرزشی است 33. این تقسیم بندی با نوشته‌های ابن سینا تفاوت‌هایی دارد که برگرفته از علوم جدید و شیوه‌های جدید ماساژ است، با این حال نمی‌توان تقسیم بندی دقیق ابن سینا را نادیده گرفت.
ماساژ به عنوان درمان ابن سینا بیشتر بحث ماساژ دادن را در فصل مربوط به ورزش آورده است و موضوع مقاله حاضر نیز بررسی ماساژ در نزد ورزشکاران یا ماساژ ورزشی است اما ابن سینا در موضوعات دیگر و به ویژه مباحث درمانی از ماساژ دادن و تأثیر آن در درمان غافل نبوده است. به عنوان نمونه در فصل یازدهم از همین فن با عنوان تغییر حجم دادن اندامها از اندامهایی که رشد کمتری یافته و یا در اثر کهولت سن تغییرکرده است یاد می‌کند و اینکه از بهترین درمانها ماساژ دادن است 34.
نتیجه گیری
دانستیم که بیش از هزار سال پیش از علم نوین تربیت بدنی، ابن سینا به ورزش، آداب ورزش و نیازهای ورزشکاران به طور مبسوط پرداخته است. در این میان ماساژ دادن از اعمالی است که ابن سینا برای ورزشکاران توصیه می‌کند. امروزه به دلیل اهمیت ماساژ در ورزش و برای ورزشکاران کتابهای زیادی نوشته شده است.
در این کتابها به انواع ماساژ، زمان ماساژ دادن، اهمیت آن و تاثیرات آن بر بدن از لحاظ صحت تن و روان بحث شده است اما مقایسه این نوشته‌ها با نوشته‌های حکیم، دانشمند و پزشک بزرگ ایرانی ابن سینا بر ما معلوم می‌دارد که این موضوع قرنها پیش از این، توسط پزشک بزرگ ایرانی بررسی شده است، چنانکه در تقسیم بندی انواع ماساژها این نوع تقسیم بندی در علم جدید ماساژ مشاهده نمی‌شود.
مقاله اصلی را در اینجا بخوانید.