بررسی تأثیر ماساژ گردن بر سردرد

چکیده

مقدمه: سردرد تنشی شایع‌ترین نوع سردرد است که تنش، اضطراب و افسردگی نقش عمده‌ای در ایجـاد آن دارند. برای درمان این نوع سردرد از روش‌های دارویی و غیردارویی اسـتفاده مـی‌شـود. امـرزوه علاقـه بـه استفاده از روش‌های غیردارویی جهت درمان رو به رشد است این در پاسخ بـه مصـرف بـی‌رویـه داروهـا، عوارض و هزینه‌های زیاد ناشی از مصرف آن‌هاست. این مطالعه به منظـور بررسـی تـأثیر ماسـاژ در درمـان سردرد تنشی مزمن انجام شده است.

روش کار: پژوهش حاضر یک مطالعه کارآزمایی بالینی است. تعداد ۲۵ نفر زن مبتلا به سردرد تنشی مـزمن طی ۵ هفته تحت مطالعه قرار گرفتند. از افراد تحت مطالعه خواسته شد طی این ۵ هفته شاخص‌های سردرد را چهار مرتبه در روز (قبل از صبحانه، قبل از نهار، قبل از شام و قبل از خواب) در چک لیست ثبت نمایند. اطلاعات به دست آمده از هفته اول و پنجم به عنوان اطلاعات قبل و بعد از مداخله (ماسـاژ) ثبـت گردیـد.

اطلاعات هفته دوم، سوم و چهارم پژوهش به عنوان داده‌های حین مداخله ثبت گردید. افراد تحـت مطالعـه حین مداخله هفته‌ای ۲ بار هر نوبت به مدت ۲۰ دقیقه تحت درمان با ماساژ سایشی در ناحیه پشت گـردن و شانه‌ها قرار گرفتند. شاخص‌های سردرد شامل شدت، تکرار و مدت زمان سردرد بود. شـدت بـا اسـتفاده از معیار ۱۱ نقطه‌ای ثبت شد.

تکرار با محاسبه تعداد روزهای ابتلا به سردرد و مـدت زمـان از طریـق مجمـوع ساعات سردرد در هفته بخش بر تکرار حملات محاسبه گردید. اطلاعـات بـا اسـتفاده از آنـالیز واریـانس و آزمون توکی تجزیه وتحلیل شد.

نتایج: نتایج حاصله نشان دهنده تأثیر مثبت ماساژ بود به طوری که شاخص‌های سردرد اخـتلاف معنـی‌داری را در سه مرحله قبل، حین و پس از مداخله نشـان دادنـد (۰۱/۰. (p < میـزان بهبـودی بـرای هـر شـاخص (شدت، تکرار و مدت زمان سردرد) به ترتیب ۵۲، ۲۸، ۵۷ درصد بود.

نتیجه‌گیری: ماساژ درمانی منجر به کاهش شدت، تکرار و طول مدت سردرد تنشی شده و مـی‌توانـد باعـث بهبود سردرد تنشی شود.

مقدمه

طبــق بررســیهای انجــام شــده در ایــران شایع‌ترین علت مراجعه بیماران به درمانگاه اعصاب و روان سردرد عنوان شده است (۱). انجمن بین المللی سـردرد سـردردها را بـه ۱۲ گروه اصلی طبقه‌بندی می‌کنـد کـه یکـی از آن‌هـا سردرد تنشی است (۲). سردرد تنشی شایع‌ترین نـوع سردرد است که حدود ۹۰ درصد بالغین آمریکـایی را مبتلا می‌کند (۳) و به صورت احساس سنگینی، فشـار، انقباض یا مرده‌درد اسـت (۴).

ایـن نـوع سـردرد بـه وسیله درد یک طرفه یا دو طرفه که ضربان دار نیست و معمولاً k از منطقه پس سـری شـروع شـده در ناحیـه پیشانی و گیجگاهی نیز وجود دارد مشخص می‌شـود (۵).

ســردرد در ۸۰ درصــد مبتلایــان بــه ســردرد تنشی باعث اختلال در فعالیت طبیعی زندگی می‌شود، به طوری که در ۶۰ درصد آنان توانایی کـار کـردن یـا فعالیت‌های دیگر کاهش می‌یابد. گزارش شده کـه در ۱۲ درصد افراد مبتلا به سـردرد تنشـی سـردرد باعـث می‌شود که آنان حداقل یک روز یا بیشتر از کار خـود غیبت کنند. به طـور کلـی سـالیانه از هـر ۱۰۰۰ فـرد شاغل، ۸۲۰ روزکاری به دلیل سردرد تنشی از دسـت می‌رود (۲).

سردرد تنشی در زنان شایع‌تر بـوده و میـزان شــیوع آن از ۲۸ تــا ۳۸ درصــد در مــردان و ۳۴ تــا ۸۶ درصد در زنان متفاوت اسـت. سـن شـروع سردردهای تنشی نوجوانی (۷)، و حداکثر شیوع آن در سنین ۲۰ تا ۵۰ سالگی یعنی دوره فعالیت تولید مثلـی است (۲).

مکانیسم دقیق ایجاد سردردهای تنشی معلوم نیست (۸) اما افسردگی و اضطراب نقش عمـده‌ای در پیدایش آن دارند (۹). یکی از پاسـخ‌هـای جسـمی بـه تنش و اضطراب، افزایش تـون عضـلات در کمربنـد شانه‌ای است که به دنبال آن فرد شانه‌ها را بالا گرفتـه و سفت نگه می‌دارد، این امر منجر به خسـتگی و درد عضله بـه دلیـل نارسـایی متابولیـک و تجمـع سـموم می‌گردد.

بــرای درمــان ترکیبــی روش‌هــای دارویــی (ضددردها، ضد اضطراب‌هـا و ضـد افسـردگی‌هـا) و غیردارویی (روانکـاوی، آرام سـازی بـدنی و روانـی) توصــیه شــده اســت (۹). از طرفــی اســتعمال مفــرط ضددردها خود از مهمترین عواملی است که می‌توانـد باعث افزایش دفعات سـردرد شـده و سـردرد تنشـی حاد را به مزمن تبدیل کند (۲). ماساژ می‌تواند باعـث شـل شـدن عضـلات، بهبود تون عضلانی و خون رسانی شده و در درمان و پیشگیری از سردرد تنشی به کار رود (۱۱).

پوستجاروی و همکاران تحقیقی بـه منظـور بررسی اثرات ماساژ در بیماران مبتلا به سردرد تنشی مزمن انجام دادند. آنان اثـرات بلنـد مـدت ۱۰ جلسـه ماساژ را در ۲۱ زن مبتلا به سردرد تنشی مزمن مطالعه نمودند نتایج نشان داد که سردرد بیماران در طـولانی مدت بهبود یافت. با توجه به موارد ذکـر شـده و اینکه در ایران تاکنون تحقیقی در این خصوص انجـام نشده است بر آن شدیم که اثرات ماساژ را بـه عنـوان یک روش غیردارویی بر شدت، تکرار و مـدت زمـان سردرد تنشی، بررسی نمائیم.

روش کار

این پژوهش یک مطالعـه کارآزمـایی بـالینی یک گروهـی سـه مرحلـه‌ای اسـت کـه متغیـر مـورد اندازه‌گیری شاخص سردرد (شدت، تکـرار و مـدت زمان حملات) می‌باشد، جامعـه پـژوهش کلیـه زنـان مبتلا به سردرد تنشی مراجعه کننده به مراکـز درمـانی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی اهـواز بودنـد. دلایـل کلی انتخاب زنـان، شـیوع بـالای سردردتنشـی در آن گروه، حتی‌الامکان یکسان نمودن عوامل تأثیرگذار بـر سردرد آن‌ها و کاهش خطای بین درمان‌گران به دلیـل وجود یک درمان‌گر زن بـود.

تعـداد نمونـه براسـاس نتایج مطالعه اولیه ۲۵ نفر تعیین شـد. نمونـه‌گیـری بـه روش غیــر تصــادفی آســان و مبتنــی بــر هــدف بــود. نمونه‌ها مشخصات زیر را داشتند: براساس تشـخیص پزشک متخصص مغز و اعصـاب و معیـار IHS مبـتلا به سردرد تنشی مزمن بودند، در محـدوده سـنی ۵۵-۲۰ سال قرار داشتند، حداقل تحصـیلات آنـان مقطـع ابتدایی بود و ممنوعیتی برای دریافت ماسـاژ نداشـتند که ۳۳ نفر ویژگـی‌هـای مـورد نظـر را داشـته و وارد مطالعه شـدند.

از ایـن تعـداد ۲۵ نفـر دوره درمـان را تکمیل نمودند. ابزار جمع‌آوری اطلاعات پرسش نامه (جهت تعیین ویژگیهای ذکـر شـده) و چـک لیسـت (جهت تعیین شاخص سردرد) بود. برای تعیین اعتبار علمی ابزار گردآوری اطلاعات، روش اعتبار محتـوی به کار گرفته شد. به ایـن طریـق کـه پـس از مطالعـه منابع، ابزار گردآوری اطلاعات تنظیم و با اسـتفاده از نظرات ۱۰ نفر از متخصصین مغز و اعصـاب اصـلاح شد.

لازم به ذکر است کـه بـه دلیـل ماهیـت نوسـانی متغیر سردرد در طول زمان، پایایی ابزار قابل سـنجش نبود. چک لیست طی یک هفته قبل و بعد از مداخلـه و نیز در طول سه هفته مداخله در اختیـار مـددجویان قرار گرفت. واحـدهای مـورد پـژوهش روزی ۴ بـار (قبل از صبحانه، قبـل از نهـار، قبـل از شـام، قبـل از خواب) چک لیست را پر مـی‌کردنـد.

شـدت سـردرد براساس معیـار رتبـه‌ای عـددی ۱۱ نقطـه‌ای (۱۰-۰)، تکرار حمـلات از طریـق محاسـبه مجمـوع روزهـای ابتلاء به سردرد طی یـک هفتـه  و متوسـط زمـان سردرد از طریق محاسبه سـاعاتی کـه فـرد طـی یـک مدت معین (یک هفته) دچار سردرد شـده تقسـیم بـر تکرار حملات در همان مدت اندازه‌گیـری و محاسـبه گردید. هر صفحه چک لیست برای مدت یـک هفتـه توسط بیمار، که آموزش دیده بـود، تکمیـل مـی‌شـد.

اطلاعات حاصل از چک لیستی که یک هفتـه قبـل از درمان به آن‌ها داده شده بود به عنوان اطلاعات قبل از مداخله ثبت گردید. سـپس بیمـاران طـی سـه هفتـه، هفته‌ای ۲ بار هر نوبت به مدت ۲۰ دقیقه توسط یـک درمان‌گر زن تحت درمان با ماساژ فریکشن (ماساژی است کـه بـا انجـام حرکـات چرخشـی کوچـک کـه براساس ناحیه درمان می‌تواند توسط نـوک انگشـتان، شست یا پاشنه دست صورت گیرد) در ناحیـه پشـت گردن از ناحیه پس‌سری به پائین، شـانه‌هـا و بـین دو کتف، قرار گرفتند. در این مدت نیز سه چـک لیسـت را پر می‌کردند که به عنـوان اطلاعـات حـین مداخلـه ثبت می‌گردید.

بعد از سه هفته چک لیست پـنجم بـه آن‌هـا داده شد که پس از یک هفته شده جمـع‌آوری شـده و به عنوان اطلاعات پس از مداخله ثبت گردید. داده‌هـا با نرم‌افزار SPSS و آمار توصیفی و اسـتنباطی (آنـالیز واریانس و آزمون تـوکی) مـورد تجزیـه و تحلیـل قرار گرفت.

لازم به ذکـر اسـت کـه شـرکت بیمـاران در مطالعه با آگاهی کامل و رضایت شخصی بود و افـراد در هر مرحلـه از تحقیـق آزاد بودنـد کـه از پـژوهش خارج شوند.

نتایج

نتایج مربوط به شاخص‌های سردرد (شدت، تکرار و مدت زمان حمـلات) بـه ترتیـب در جـدول شمارهٔ ۱ نمایش داده شد.

طبق جدول ۱، میانگین شدت سردرد قبل از مداخله ۰۹/۴ بوده که حین مداخله به ۸۱/۲ و بعـد از مداخله به ۹۴/۱ رسیده است. آنالیز واریانس اخـتلاف معنی‌داری را میان سـه مرحلـه فـوق نشـان مـی‌دهـد (۰۱/۰. (p <

به منظور بررسی و تعیین اینکه این اختلاف معنـی‌دار بین کـدام یـک از سـه مرحلـه فـوق بـوده اسـت بـا مقایسات چندگانه از طریق آزمون توکی مشخص شد که اختلاف بین مرحله اول و سوم است (۰۵/۰. (p < چون این آزمون بین دو مرحله از سه مرحله اخـتلاف معنی‌دار را نشان می‌دهد، مقایسـه میـانگین شـدت در سه مرحله اختلاف معنی‌دار دارد.

جدول شماره ۱. مقایسه میانگین شاخص‌های سردرد (شدت، تکرار و مدت زمان سردرد) قبل، حین و بعد از مداخله

میـانگین تکـرار حمـلات ســردرد از ۲/۶ در قبل از مداخله به ۳۲/۵ حین مداخلـه و ۴۴/۴ بعـد از مداخلــه رســیده اســت. آنــالیز واریــانس اخــتلاف معنی‌داری را میان سـه مرحلـه فـوق نشـان مـی‌دهـد (۰۱/۰. (p < نتایج آزمون تـوکی نیـز اخـتلاف را بـین مرحله اول و دوم نشان مـی‌دهـد (۰۵/۰ (p < بنـابراین اختلاف معنی‌دار بین سه مرحله وجود دارد.

میــانگین مــدت ســردرد از ۱۴/۶ در قبــل از مداخله به ۴۲/۳ حین مداخله و ۶۴/۲ بعد از مداخلـه رسیده است. آنـالیز واریـانس اخـتلاف معنـی‌داری را میان سه مرحله فوق نشان می‌دهد (۰۱/۰. (p < نتـایج آزمون توکی نیز اختلاف معنی‌دار را بـین سـه مرحلـه نشان می‌دهد (۰۵/۰. (p <

بحث

مقایسه میانگین‌های شدت سردرد در مراحل قبل، حین و پس از مداخله با آزمون‌های آماری اختلاف معنی‌داری را نشان داد. به عبارت دیگر ماساژ درمانی توانسته است در کاهش شدت سردرد مؤثر باشد. نتایج حاصل از تحقیق نیلسون در سال ۱۹۹۷ که به منظور بررسی تأثیر تکنیک‌های مختلف دستی در درمان سردرد ناشی از گردن نیز نشان داد که استفاده از ماساژ و لیزر درواحدهای تحت مطالعه باعث کاهش شدت سردرد (۱۷ درصد) شد (۱۳).

از سوی دیگر کاربرد ماساژ برای بیماران مبتلا به سردرد تنشی مزمن توسط پوستجاروی نیز در سال ۱۹۹۰ نشان داد که مقدار درد بیمارن در معیار مقایسه‌ای دیداری کاهش یافته بود.

نتایج حاصـل از تحقیـق کـوئین بـه دنبـال استفاده از ماسـاژ سـر و گـردن در بیمـاران مبـتلا بـه سردرد تنشی مزمن نشان داد کـه اسـتفاده از مداخلـه فوق تأثیری بر شدت سردرد نداشت (۱۴) کـه احتمالاً k این تفاوت به دلیل تفاوت در طول دوره ماساژ و ابزار اندازه‌گیری شدت درد بوده اسـت و اینکـه درد یـک پدیده ذهنـی اسـت کـه در افـراد مختلـف بـه میـزان مختلف می‌تواند مطرح شود. هر چند که با اسـتفاده از ابزارها تلاش برای کـاهش ذهنـی بـودن ایـن پدیـده صورت گرفته است.

کاهش تکرار حملات در سـه مرحلـه قبـل، حین و پس از مداخلـه اخـتلاف معنـی‌داری را نشـان داد. یعنی ماساژ درمـانی بـر تکـرار حمـلات سـردرد تنشی مؤثر بوده است و باعث کاهش تکرار حمـلات شده است. لازم به ذکر است نتایج تحقیق هامیـل در سال ۱۹۹۶ که به منظور بررسی تأثیر درمـان فیزیکـی (آموزش وضعیت بدنی مناسـب، ورزش ایزوتونیـک در منـزل، ماســاژ وکشــش غیرفعــال عضــلات ســتون فقرات گردن) انجام شد نیز نشان داد که تعداد سردرد بیماران تحت درمان کاهش یافت (۱۵).

نتایج تحقیق کوئین نیز که به منظور بررسـی اثر ماساژ بر سردرد تنشـی انجـام شـد نشـان داد کـه ماساژ بالای گـردن و شـانه‌هـا باعـث کـاهش تکـرار حملات سردرد تنشی شد (۱۴).

کاهش ساعات سردرد در سه مرحله تحقیـق نیز معنی‌دار بود به عبارت دیگر ماساژ درمـانی باعـث کاهش مدت زمان سردرد می‌شـود. نتـایج حاصـل از تحقیق نیلسون به دنبال کاربرد ماساژ و لیزر در درمان سردرد ناشـی از گـردن نشـان داد کـه اعمـال درمـان مذکور به میزان ۳۷ درصد باعث کـاهش مـدت زمـان سردرد شد (۱۳).

نتایج حاصل از تحقیق کـوئین نیـز متعاقـب استفاده از ماساژ در سردرد تنشی نشان داد کـه ماسـاژ باعث کاهش مدت زمان سردرد تنشی شد (۱۴).

درصد بهبـودی هـر یـک از شـاخص‌هـای سردرد بـه ترتیـب ۵۲، ۲۸، ۵۷ درصـد بـود بنـابراین می‌توان نتیجه گرفت که ماساژ درمانی می‌تواند باعـث کاهش شدت، تکرار و مدت زمـان حمـلات سـردرد تنشی شود و در کاهش سردرد تنشی مؤثر اسـت. بـه طور کلی یکی از پاسخ‌های جسمی به تـنش افـزایش تون عضلات در کمربند شـانه اسـت کـه متعاقـب آن شانه‌ها را بالا گرفته و قسمت بـالای پشـت سـفت و مستقیم نگه داشته می‌شود این امر منجر به خستگی و درد عضله به دلیل نارسایی متابولیک و تجمـع سـموم می‌گردد.

ماساژ با کاهش حساسیت و سفتی عضـله و بهبــود وضــعیت گــردن باعــث رهــایی درد بیمــار می‌شود (۱۰). ماساژ لیـف روی هـر دو بخـش سیسـتم اعصــاب خودمختــار و ســوماتیک سیســتم اعصــاب محیطــی اثــر کــرده و باعــث ایجــاد تعــادل در آن‌هــا می‌شود. بخش سوماتیک سیستم اعصـاب محیطـی از رشــته‌هــای اعصــاب محیطــی جــدارهٔ بــدن از جملــه عضلات، اعصاب و ساختمان‌های دیگر تشکیل شـده که به وسیله ماسـاژ تحـت تـأثیر قـرار مـی‌گیـرد (۱۶).

کارول نیز اثرات ماساژ را در چهار زمینه مطرح کرده است: اثر بر گردش خون (افزایش جریان آن)، اثر بـر جریان لنف (افزایش جریان لنفاوی)، اثـر بـر اسپاسـم عضلانی (برطرف سازی اسپاسم عضـلانی) و اثـر بـر تولید بتا اندورفین درون‌زا (تحریک آزاد شـدن آن و تعدیل درد) (۱۶) بنـابراین. احتمالاً k اثـرات ذکـر شـده ماساژ درمانی توانسته است باعث بهبود سردردتنشـی در این پژوهش شود.

با توجه به نتایج حاصله و اثـرات ماسـاژ بـر کاهش سردرد تنشی می‌توان این تکنیـک را بـه طـور ساده، آسان، ارزان قیمت و قابل اجرا در تمـام مراکـز درمانی، محل کار یا منزل، به کار برد. اگر این تکنیـک مورد توجه بیماران، پزشکان و پرستاران محتـرم قـرار گیرد می‌تواند به عنوان روش درمانی مسـتقل بـه کـار رود، یا می‌توان از آن به عنوان درمـان کمکـی جهـت کاهش مصرف داروها استفاده نمود.

مقاله اصلی را در اینجا بخوانید.